Wikipedia

Stat Unî

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś Emiliàn

I Stat Unî (Stati Uniti d'America in itagliàṅ, United States of America in ingléś) i èṅ na repùblica federàla dl'America dal Nòrd fata da 50 stat , da 'n distrét federàl (Washington, D.C.) e da vari territori. I èṅ cgnusû più semplicemènt anc cuma Amèrica.

La bandéra di Stat Unî
Al scûd di Stat Unî

I sò mòt i èṅ E pluribus unum (Da dimóndi a òṅ, 1776) e In God we trust (In Dio a cunfidém, 1916).

Al paéś al cunfìna a nord cun al Cànada e a sud cun al Mèsic, mènt'r a èst e a òvest 'l è bagnâ p'r i ucèan Atlàntic e Pasìfic. Gl'aqui dal stat dl'Alàska, quél più grand ad tut, i èṅ incòst a la Rùsia e i fànan part dal strét ad Bering. Al stat di Hawaii 'l è furmâ p'r un artipèlag lucaliśâ in dal sèntar d'l Ucèan Pasìfic. I Stat Unî i gh'ànan anc soquànt àtar teritòri spars in gir, in dal mar di Caràibi e in dal Pasìfic.

Cun na superfìsi più granda ad 9,37 migliòṅ ad km² e cun da piò ad 310 migliòṅ 'd abitànt, i Stat Unî i èṅ al quàrt paéś più grand dal mónd e al tèrs più pupulâ, anc par via 'd un misćiùs ad rasi e n'imigrasiòṅ sustgnùda in di ùltim duśènt an. L'ecunumìa dal stat l'è la prima dal mónd, cun un PIL ad 14.300 migliàrd ad dòlar (2008).

Stòria

La federasiòṅ l'è stada fundàda da trédas culògni dal Régn Unî piasàdi in sla còsta atlàntica. Al 4 ad Luj dal 1776, cun la dichiarasiòṅ 'd indipendénsa, i àṅ pruclamâ al distàc da la Gran Bretàggna, baténd gl'ingléś in dla guèra 'd indipendénsa americàna. Na cunvensiòṅ federàla (quéla ad Filadèlfia) l'à pò mis in pē la custitusiòṅ di Stat Unî 'd Amèrica al 17 ad Setémbar dal 1787 (l'è la stésa ch'la gh'è anc adès). La carta di dirìt (ratificàda in dal 1791) la gh'iva dèntar déś emindamènt custitusiunài par garantìr dimóndi di dirìt fundamentài e la libertà.

La dichiarasiòṅ 'd Indipendénsa in un quàdar ad John Trumbull dal 1817-1818

In dal córs dal XIX sècul i Stat Unî i àṅ pò tòlt soquànt teritòri nóṿ da la Frància, da la Spaggna, da 'l Régn Unî, da 'l Mèsic e da la Rùsia, tirànd dèntar la repùblica dal Tèxas e quéla di Hawaii.

Al questiòṅ fra 'l Sud agràri e al Nòrd industriàł in mèrit a 'l dirìt ad druàr di séruv négar (da part di stat meridiunài dit Dixie) i àṅ pò purtâ in dal 1861 a la guèra 'd secesiòṅ americàna. Al Nòrd 'l à impedî ch'al paéś al sa sćianchìs in dū dand la libertà a i séruv in tuta la federasiòṅ.

In dal 1945, faghénd finìr la secónda guèra mundiàla mulànd śò dū bómbi atòmichi in sal Giapòṅ, i Stat Unî i èṅ dvintâ al prim paéś cun di armi atòmichi, mémbar permanènt dal Cunsìli ad Sicurésa d'l ONU e fundadōr dla NATO. Finìda la guèra fréda in di cunfrònt dl'Ugnòṅ Suviètica, i americàṅ i èṅ dvintâ la sōla puténsa mundiàla ch'a gh'è armàś, anc s'adès di luminàri dl'Università i discùtan dal sò status in un mónd multipulàr.

I sinquànta stat

I stat americàṅ

I Stat Unî i èṅ na federasiòṅ ad 50 stat e un distrét federàl cun dèntar la capitàl (al Distrét ad Culùmbia).

Tgnénd a drē a 'l stimi uficiàli dal 2009, al 79,6% dla pupulasiòṅ l'è biànca (cun un 15,8% 'd ispànic), al 12,9% l'è négra, al 4,6% aśiàtica e sōl l'1% l'è uriginària amerìnda. I americàṅ cun di urìgini itagliàni i èṅ cunsintrâ principalmènt in dal stat ad New York (in dua, in dal censimènt dal 2010, al 14,4% di abitànt i daśgnìvan da l'Itâglia).

Ca-i chè i sinquànta stat dal federasiòṅ cun da na banda i an 'd ingrès.

Alabàma 1819
Alàska 1959
Ariśòna 1912
Arkànsas 1836
Califòrgna 1850
Carulìna dal Nòrd 1788
Carulìna dal Sud 1788
Culuràdo 1876
Connecticut 1788
Dakòta dal Nòrd 1889
Dakòta dal Sud 1889
Delaware 1787
Flòrida 1845
Geòrgia 1788
Hawaii 1959
Idaho 1890
Illinòis 1818

Indiàna 1816
Iowa 1846
Kànsas 1861
Kentucky 1792
Luiśiàna 1812
Maine 1820
Maryland 1788
Massachusetts 1788
Mèsic Nóṿ 1912
Mìchigan 1837
Minneśòta 1858
Missisìpi 1817
Missouri 1821
Muntàna 1889
Nebràska 1867
Nevàda 1864
New Hampshire 1788

New Jersey 1787
New York 1788
Ohio 1803
Oklahoma 1907
Òregun 1859
Pennsylvania 1787
Rhode Island 1788
Tennessee 1796
Tèxas 1845
Utah 1896
Vermònt 1791
Virgìgna 1788
Virgìgna Ucidentàla 1863
Washington 1889
Wiscònsin 1848
Wyoming 1890

Al sità

La capitàla di Stat Unî l'è la sità ad Washington ch'la cònta 608.660 abitànt e ch'la s cata in dal Distrét ad Culùmbia, in dla còsta èst dal paéś.

I dū stat ch'i gh'àṅ dimóndi sità bèli grandi i èṅ la Califòrgna e al Tèxas cun quàtar sità a tèsta in dla clasìfica dal sédas più pupulóśi.

In dal 2008, 'l 83,6% dla gint la vivìva in n'arèa metrupulitàna. Da i an Dumìla a gnir adès, gl'incremènt più grand i gh'èṅ stâ in dal sità dal sud (là i i ciàman Sun Belt, Singi dal Sud), specialmènt in di dintóran ad Dallas, Houston, Phoenix, Miami, Atlanta, e in dla Califòrgna dal sud in generàł.

Lista dal ssanta sità americàni più grandi (stimi dal 2019)

Pulìtica

I stat cunquistâ da i demucràtic (in blù) e da i republicàṅ (in rós) in dgl'elesiòṅ presidensiài 2008 cun dènt'r i nùmar di grand eletōr

I Stat Unî i gh'aṅ un sistéma bipartìtic ch'al garantìs l'alternànsa a 'l putēr di dū partî 'd adès: al Partî Demucràtic Americàṅ (Democratic National Committee) ad sèntar-sinìstra (prugresìsta) e 'l Partî Republicàṅ Americàṅ (Republican National Committee o anca GOP, Grand Old Party) ad sèntar-dèstra (cunservadōr).

In Amerìca i i ciàman anc Liberals (quéi ad sinìstra) e Conservatives (quéi ad dèstra) o The Left Wing e The Right Wing.

Cuntrariamènt a quél ch'a sucèd in Itàglia, in di Stat Unî i aṅ dâ 'l blù a la sinìstra e 'l rós a la dèstra.

'l àśan, sìmbul dal Partî Demucràtic Americàṅ
'l elefànt, sìmbul dal Partî Republicàṅ Americàṅ

Dòp òt an ad guèran cunservadōr ad George W. Bush, in gl'elesiòṅ presidesiàli dal 2008 i Americaṅ i an śvultâ da cl'atra banda, vutànd p'r al candidàt demucràtic Barack Obama cónt'r al senadōr republicàṅ John McCain e la sò vice, la casadóra e guvernadōra dl'Alàska Sarah Palin.

In particulàr, dimóndi impurtànti i èṅ stadi 'l vìnsidi in di stat da sèmpar ciàṿ dla Flòrida e d'l Ohio. In Amerìca cal stat chè i al ciàman bellwether state, un tèrmin ch'al s riferìs a la tradisiòṅ mediuevàla ad mét'r un campanàs atàc a 'l còl 'd un muntòṅ castrâ par far capìr in antìsip quand al branc ad péguri 'l è drē a rivàr prima ch'al ś véda. Difàti a s sà quél ch'al và a vgnir guardànd quél ch'a sucèd là parchè in dla stòria sōl dū vòlti chi à vins in Ohio 'l à pò pardû gl'elesiòṅ.

Obama, prim óm négar dal sò paéś a dvintàr presidènt, pò al gh l'à fata anc a tōr via la Virgìgna da 'l maṅ di republicàṅ ch'i l'ìvan tgnuda strica par 44 an. Śuntànd i sò 13 vōt a i 27 dla Flòrida, a i 20 d'l Ohio e a tut chi àtar, Obama 'l à muciâ sù 365 grand eletōr cónt'r i sōl 173 dal sò cumpetidór.

Obama, nâ a Honolulu in dal 1961 ma al gh'à di urìgini dal Kènia e 'l éra stâ al senadōr ad 'l Illinòis, 'l iva batû a 'l primàri dal sò partî la mujér dal vèć presidènt Bill Clinton, l'Hillary Rodham Clinton. Dvintâ 'l 44eśum presidènt di Stat Unî c'n al mòt «Yes, we can!» («Sè, a psém!»), Obama al l'à pò sarnìda cuma segretàri ad stat (al nòstar minìstar par 'l èstar).

Quàt'r an dòp Obama 'l à fat cumpàgn anc cóntar Mitt Romney pardénd però la Carulìna dal Nòrd, 'l Indiàna e 'n rapreśentànt in dal Nebràska muciànd sù 332 grand eletōr cóntar 206. In dal 2016 i republicàṅ cun Donald Trump i gh 'l àṅ cavàda invéci a vìnsar gl'elesiòṅ dòp òt an baténd l'Hillary Clinton in Wiscònsin, in dla Pennsylvania e in dal Mìchigan, stat demucràtic da i an Utànta, e purtànd a cà anc la Flòrida e 'l Ohio. In cla manéra chè al tycoon al gh 'l à cavàda a pasàr i tarśènt grand eletōr anc s'in dal vōt pupulàr 'l è sóta 'd dū migliòṅ e mèś ad vōt in di cunfrònt dl’Hillary.

Estratto da "https://eml.wikipedia.org/w/index.php?title=Stat_Unî&oldid=156998"