Guèra 'd secesiòṅ americàna

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

La Guèra 'd secesiòṅ americàna, cgnusùda in di Stat Unî cuma Guèra sivìl americàna, l'è stada cumbatùda da 'l 12 'd Avrìl dal 1861 a 'l 9 'd Avrìl dal 1865 fra i Stat Unî 'd Amèrica (USA) e i Stat Cunfederâ 'd Amèrica (CSA), cunfederasiòṅ di stat dal sud, cgnusû anc cuma Dixie Land, ch'i s éran dastacâ in cal méntar da l'ugnòṅ.

La guèra l'à tòlt al via dòp che 'l eśèrcit di cunfederâ l'à dâ inìsi a la batàja 'd Fort Sumter, darènt a 'l pòrt ad Charleston (Carulìna dal Sud), bumbardànd la piàsa-fòrt ad Fort Sumter parchè i la vlìv'n indrē.

La guèra, ch'l'à cauśâ 365.000 mòrt in dla pupulasiòṅ dl'ugnòṅ e 260.000 fra qvéi dla cunfederasiòṅ, l'è stada vinsa da i Stat Unî 'd Amèrica.

Elesiòṅ ad Lincoln e secesiòṅ di stat dal sud

In dgl'elesiòṅ presidensiàli dal 1860 al partî Republicàṅ dal candidâ Abraham Lincoln al vliva dar la libertà par léǵ a tut i séruv négar ch'i ér'n impgnâ a 'l servìsi dal famìji biànchi cun di bèsi e cun di sit ad tèra da lauràr.

I stat dal sud i n éran briśa 'd acòrd e i pinsàvan che na deciśiòṅ dal gènar l'andìs cónt'r i sò dirìt custitusionài anc parchè l'ecunumìa di stat dixie la cuntàva dimóndi su la prudusiòṅ dal cutòṅ e dal tabàc di sò camp e i séruv i gh fàvan dimóndi cómad.

C'n i vōt di grand eletōr di stat dal nòrd, ch'i psìvan cuntàr su n'indùstria śvilupàda, Lincoln al dvintàva al prim presidènt republicàṅ di Stat Unî, mént'r i demucràtic i s éran divìś, cun dū candidâ difarènt, fra qvéi dal nòrd e qvéi dal sud ch'i vlìvan tgnir-as stric i séruv.

'L 8 ad Favràr dal 1861, prima ch'al presidènt al tulìs al sò pòst, i sèt stat sudìsta d'l Alabàma, dla Flòrida, dla Geòrgia, dla Luiśiàna, dal Missisìpi, dla Carulìna dal Sud e dal Tèxas i ìvan decìś ad dastacàr-as da la federasiòṅ dand vita a i Stat Cunfederâ 'd Amèrica, paéś in du i séruv i ér'n al 48,8% dla sò gint, cun presidènt Jefferson Davis. In dal Maǵ dal 1861 àtar quàtar stat (Virgìgna, Arkànsas, Carulìna dal Nòrd e Tennessee) i s śuntàv'n a la cunfederasiòṅ anc se soquànti cuntèi ucidentàli dla Virgìgna, ch'i gh'ìvan pôc séruv, i sarnìvan 'd armàgnar cun l'ugnòṅ dand vita a la Virgìgna Ucidentàla.

Un dascōrs a part al và fat p'r al Missouri e 'l Kentucky. Chi stat chè i éran neutrài anc se soquànt di sò pulìtig i éran da la banda dla cunfederasiòṅ e i ìvan dâ vita a di guèran-òra. In tut al manéri chi dū stat chè i n s èṅ mai unî ufisialmènt a gl'arvultóś.

Al sud in buléta e fiṅ dla guèra

I Stat Cunfederâ 'd Amèrica i n gh'ìvan minga intensiòṅ ad cunquistàr i Stat Unî 'd Amèrica, ch'i éran più fòrt da tut i punt ad vista, ma sōl qvél ad fiacàr-i cun na guèra difensìva sprànd anc in 'n intervènt di stat dl'Euròpa cuma mediadōr. Par custrìnśar la Frància e 'l Régn Unî a dar-'g al sò ajùt ch'al n rivàva briśa, la cunfederasiòṅ l'iva pruâ a far-ag presiòṅ śmiténd ad véndar-'g al sò cutòṅ ma invéci ad ricévar di apòǵ pulìtig al riśultâ ch'i aṅ purtâ a cà 'l è stâ qvél ad pèrd'r al marcâ mundiàł dl'indùstria dal tèsil parchè i paéś dl'Euròpa i s éran piutòst spustâ vèrs al Braśìl e l'Ìndia.

Cun di blòc navài 'l èśèrcit dal nòrd 'l iva anc blucâ i culegamènt c'n al Mèsic e l'ecunumìa di stat cunfederâ l'éra andàda a gambi p'r ària. Al 9 'd Avrìl dal 1865 al cmandànt dal trupi cunfederàdi, al generàł Robert Edward Lee, al s arénd a 'l generàł dl'ugnòṅ Ulysses S. Grant a Appomattox Court House (Virgìgna). Sèt dè prima, crudàda la sità 'd Richmond, al presidènt Jefferson Davis e part dal guèran cunfederâ 'l éra scapâ via in trêṅ vèrs sud par cuntinuàr la guèra tulénd sèg qvél ch'a 'rmagnìva dal teśôr dal stat. Al 10 ad Maǵ la sò fuga la finìs in di dintórar 'd Irwinville (Geòrgia).

Gl'ùltim fōg ad cumbatimènt i gh'ìnan stâ in Tèxas fra 'l 13 ad Maǵ e 'l 2 ad Śugn dal 1865. Al 23 ad Śugn i suldâ sudìsta dal generàł Stand Watie i gh dàn'n a muć parchè i n in psìvan piò.

La guèra la finìs c'n al sud in śnòć. Par far-i turnàr cun tut i sò dirìt a 'l intéran dla federasiòṅ al guèran di Stat Unî al dà inìsi a na faś stòrica ciamàda l'Éra dla Ricustrusiòṅ.