Bill Clinton
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
William Jefferson Blythe III, cgnusû méj cuma Bill Clinton (Hope, 19 'd Agóst dal 1946, a s lèś [bɪl ˈklɪntən] in ingléś) 'l è 'n pulìtig americàṅ, 40śum e 42śum guvernadōr d'l Arkànsas e 42śum presidènt di Stat Unî p'r al partî demucràtic da 'l 1993 a 'l 2001. Da 'n punt ad vista pulìtig 'l è 'n “liberal” muderâ, un “demucràtic nóṿ”, sustenidōr dla filuśufìa dla “Tèrsa Via”, ad sinìstra in di prinsìpi e in dal pulìtichi suciàli ma 'd dèstra in ecunumìa.
'L è 'l marè dl'Hillary Clinton, candidàda presidènta in dal 2016 pò batùda par Donald Trump.
Prim an
Nâ pòvar, sò pàdar William Jefferson Blythe, Jr. al fava 'l ambulànt e 'l è mòrt in 'n incidènt in màchina tri méś prima che lò 'l nasìs, Bill al crés c'n i sò nunòṅ in Arkànsas parchè sò màdar, la Virginia Dell Cassidy, la và a studiàr da infarméra a New Orleans.
I sò nunòṅ i gh'ìv'n un negòsi 'd gèn'r alimentàr e i dàvan da magnàr anc a i négar pòvar ch'i fàvan nutàr quànd i n gh'ìvan minga bèsi, in un perìud in du a Dixie Land a gh'éra la segregrasiòṅ rasiàla.
In dal 1950 sò màdar, turnàda a cà, la spóśa Roger Clinton Sr. ch'al gh fà da pàdar ma ch'l éra da spés imbariàg e 'l śugàva 'd aśàrd, miténd anc al maṅ adòs a sò mujér e a sò fiōl, Roger Clinton Jr..
Pasiunâ dal saxòfun tenōr, Bill al stùdia pò a 'l lìceo Hot Springs High School a Hot Springs e 'l taca a interesàr-'s a la pulìtica quànd al sènt al dascōrs ad Martin Luther King "I have a dream" che lò 'l impàra a memòria. In dal 1968 al s làurea in “Diplumasìa” a la Georgetown University 'd Washington, università che lò 'l à psû far parchè 'l éra stâ bòṅ ad ciapàr na bórsa 'd studi. 'L à anc studiâ Filuśufìa, Pulìtica e Ecunumìa a l'Università 'd Oxford ma al n l'à minga finìda.
Caréra pulìtiga
Dòp avér tòlt part a na manifestasiòṅ 'd prutèsta cóntar la guèra in Vietnam, al s iscrìv a la Yale Law School ad New Haven (Connecticut) e 'l s làurea in Giurisprudénsa in dal 1973, cgnusénd là l'Hillary Rodham ch'la dvintarà prima la sò muróśa e pò sò mujér in dal 1975. Sinc an dòp a nas'rà anc na fiōla, la Chelsea Clinton.
Clinton al spatìna prima in Califòrgna e pò a Dallas in Tèxas par jutàr al demucràtic George McGovern in dla sò campàggna eleturàla pò pardùda cóntar Richard Nixon.
In dal 1973 Bill al taca a insgnàr léǵ a l'Università d'l Arkànsas par pò tintàr la caréra pulìtica preśentànd-'s a gl'elesiòṅ a la Cambra di Rapreśentànt ma 'l vîṅ batû p'r al republicàṅ John Paul Hammerschmidt (52% di vōt cóntar 48%) ma dū an dòp al dvènta 'l guvernadōr dal sò stat a trénta-dū an. Clinton al s mèrita 'n secónd mandâ in dal 1982, armagnénd guvernadōr d'l Arkànsas p'r àtar déś an, dòp avér pardû la sò scrana in dal 1980. In chi an lè al dvènta 'n mémbar dla curènt di “demucràtic nóṿ”, qvéi puśisiunâ da piò vèrs al sèntar.
In dal 1992 al decìd ad candidàr-'s a 'l primàri dal Partî Demucràtic par sfidàr al presidènt republicàṅ George H. W. Bush. Al taca piàṅ pianèṅ ma pò al fà 'l pîṅ a Dixie e anc in dal stat ad New York tirànd-as via acsè la figùra 'd “candidâ dal sud”. Vinsénd anc in Califòrgna al gh la cava a ciapàr lò la nomination e pò a dvintàr al 42śum presidènt di Stat Unî c'n al 43% di vōt, baténd Bush (fér'm a 'l 37% di cunsèns) e 'l migliardàri indipendènt Ross Perot (19% di vōt). Clinton 'l è stâ fra 'l àtar 'l ùltim candidâ demucràtic a vìns'r in Geòrgia e in Muntàna.
Cun l'elesiòṅ ad Clinton, i demucràtic i éran turnâ a guvernàr in di Stat Unî dòp vint an republicàṅ su vint-quàtar, cun la parénteśi 'd Jimmy Carter in di an 1977-1981, e i ìv'n anc ciapâ 'l cuntròl dal Cungrès. Bill al vliva arbasàr al deficit federàł e par far-al 'l à aumentâ 'l tasi a i ric sfundâ, calànd-l' invéci a 'l famìji in buléta. Al 22 ad Setémbar dal 1993 'l à fat 'n anùnsi a la nasiòṅ dgénd ch'al vliva dar na quaciadùra sanitària a tut, anc a i puvràs ch'i n s psìvan minga pagàr l'asicurasiòṅ. A lauràr-'g insìma a gh pinsàva sò mujér Hillary ma pò a n s 'n è fat gnint par via dl'upuśisiòṅ di cunservadōr, di mèdag e dgl'asicurasiòṅ.
Na rifórma ch'invéci l'è pasàda l'è stada qvéla dal “Don't ask, don't tell” (minga dmandàr, minga cuntàr) ch'la parmitìva a i fnòć ad sarvìr in d'l eśèrcit (prima a gh'éra na léǵ ch'la i lasàva fóra) anc s'i gh'ìvan 'd tgnir-'s al segrét par lōr méntar da cl'atra banda ninsòṅ a psiva métar-'g bèc o far dal dmandi. Sōl in dal 2010 al presidènt Barack Obama al darà 'l parmés a i gay suldâ 'd dichiaràr-as sénsa cùr'r al risć ad pèrd'r al pòst. Cun la léǵ ciamàda Omnibus Crime Bill, Clinton 'l à pò ślargâ i caś ad péna 'd mòrt minga sōl a i crìmin 'd umisìdi méntar c'n al Defense of Marriage Act al mitìva scrit négar su biànc ch'al matrimòni 'l éra 'n quèl sōl fra 'n óm e na dóna.
In dal 1996 Clinton 'l è cunfermâ presidènt a la granda baténd al republicàṅ Bob Dole par 379 grand eletōr cóntar 159, purtànd a cà 31 stat (+ D.C.) cóntar 19. C'n al sò pulìtichi in part da Dixiecrat, ma in tut al manéri pupulàri, Bill 'l è stâ 'l ùltim candidâ demucràtic a vìns'r in Arkànsas, in Ariśòna, in Kentucky, in Luiśiàna, in Missouri, in Tennessee e in dla Virgìgna Ucidentàla.
In dal 1997 Bill, laurànd cun sò mujér Hillary, al gh l'à cavada a dar almànc la quaciadùra sanitària a sinc migliòṅ ad putèṅ ch'i n gh la gh'ìvan briśa (par via dal State Children's Health Insurance Program) e di ajùt p'r i baghét òrfan. Clinton 'l à finî la sò presidénsa c'n un 68% dla gint ch'la 'l gradìva, cumpàgn a Ronald Reagan e a Franklin Delano Roosevelt, e 'n surplus in dal bilàns ad 69 migliàrd ad dòlar in dal 1998, ad 126 migliàrd in dal 1999 e 'd 236 migliàrd in dal 2000, cun l'ecunumìa ch'la tiràva dimóndi.
Al scàndal Lewinsky
A 'l inìsi dal 1998 i sàltan fóra dal nutìsi dna sò relasiòṅ cun na stagìsta 'd vint-a-tri an, la Monica Lewinsky. A cuntàr incòsa a i giurnài l'éra stada na sò “amìga” ch'la lauràva in dal Dipartimènt dla Diféśa, la Linda Tripp, ch'l'iva registrâ 'd nascòst, méntar l'éra a 'l telèfun, al ciàcri da dóni dla Monica in du chi lē la gh'iva cuntâ che tri an prima, quànd la lauràva a la Cà biànca, l'iva fat sès c'n al presidènt. Esénd ch'in alóra na dóna ciamàda Paula Jones l'iva acuśâ Bill, sénsa sucès, 'd avér-la mulestàda quànd 'l éra incóra guvernadōr d'l Arkànsas, la Linda la n gh'à minga pinsâ dū vòlti a cunsgnàr al registrasiòṅ a 'l giùdas Kenneth Starr. Al prubléma par Bill 'l éra ch'l iva dit a i giùdas sóta giuramènt ch'al n iva minga gusâ cun la Lewinsky p'r a n pasàr minga p'r un purcùs e far pinsàr acsè che la Jones la psis anc cuntàr-la giùsta.
Par catàr sù dgl'atri próvi la Tripp l'iva cunvìns pò la Lewinsky ad tgnir dacàt i rigài ch'al presidènt al gh'iva fat in chi an lè ma specialmènt 'd a n lavàr pròpria briśa 'n vistidèṅ blù śburâ soquànt méś prima par Clinton méntar lē la gh'iva fat un buchèṅ, anc parchè, par la Linda, s'la 'l is lavâ e pò mis, la parìva sōl na ciciòna, ma dabòṅ[1].
Al 28 ad Luj dal 1998 la Monica Lewinsky la s mét 'd acòrd cun Starr: in cambi dna cunfesiòṅ sćèta a lē i n gh faràṅ gnint. La ragàsa la cònta acsè ch'l'éra sòlita tiràr di buchèṅ a 'l presidènt cuma 'l 15 ad Nuvémbar dal 1995, in d'l ufìsi darènt a 'l Studi Uvàł, al 17 ad Nuvémbar méntar Clinton 'l éra a 'l telèfun c'n un deputâ, al 31 ad Dicémbar in na sala dla Cà Biànca, al 7 ad Śnar dall 1996 in dal Studi Uvàł, al 21 ad Śnar in d'l àndit darènt al Studi Uvàł, al 4 ad Favràr in dal Studi Uvàł, al 31 ad Mars davśèṅ a 'l Studi Uvàł, al 29 ad Mars dal 1997 in na sala dla Cà Biànca e pò incóra al 28 ad Favràr, śibénd a 'l FBI al vistî blù ch'la gh'iva adòs cal dè là maciâ da la śbòra 'd Clinton[2], giùst par dimustràr ch'la n cuntàva minga dal bali.
Cun 'l eśàm dal DNA ch'l al pōl inciuldàr, Clinton al s difénd dgénd ch'al gh'à abû sè di rapòrt ch'l éra méj minga far-i ma che la pasra lò al n l'à mai tucàda e in tut al manéri al s tōś la respunsabilità 'd qvél ch'l à fat e ch'al dmanda pardòṅ ma anc 'd rispetàr la privacy dla sò famìja.
Mis sóta na prucedùra 'd impeachment p'r avēr cuntâ dal bali in dal prucès cóntar la Paula Jones, in un scàndal cgnusû in Itàglia cuma Sexgate o, in na manéra minga tant precìśa, Sexygate, Clinton al s salva listés parchè p'r èsar cundanâ al gh'arév 'd avēr cóntar i dū tèrs dal Senàt di Stat Unî mént'r i senadōr i aṅ vutâ 50/50 ch'l iva ustaculâ la giustìsia e 45/55 ch'l iva dit dal buśìi. Tut i demucràtic i ìvan vutâ in sò favōr e anc un quàlc republicàṅ vist ch'in dal Senàt i gh'ìvan lōr la magiurànsa.