Pruvîncia ed Rèz

Artécol in dialèt arzân

La Pruvîncia ed Rèz (Provincia di Reggio Emilia in italiân) l’è ‘na pruvîncia ed l' Emélia-Rumâgna ed 530 méla abitânt.

Pâlas Duchêl (adès Pâlas dal Gvêren - Pâlas Allende)

La cunfîna a sira cun la Pruvîncia ed Pèrma ( al cunfîn l’é al fiòm Èinsa) a matèina cun la Pruvîncia ed Mòdna (al cunfîn l’é al fióm Sècia), a l’abaṣèin cun la Lumbardìa (Pruvîncia ed Mântva ) e a mezdé cun la Tuscâna (Pruvîncia ed Massa-Carēra e Pruvîncia ed Lóca ).

Viabilitê

La pruvîncia l’è traversêda p'r al lêregh da la Via Emélia, fâta da i rumân, che a's gh’é més ed fiânch int al XX sècol l' Avtostrêda dal Sōl e, préma incòra, la lénia feroviâria Milân - Bològna. A gh’în ânca presèinti al léni lochêli dal Ferovéi Arzâni. P'r al lòngh, da mezanôt a mezdé, la pruvîncia l’é traversêda da la Strêda Statêla dal Pâs dal Cerêto(SS 63)

I cèinter abitê

Da un pûnt ed vèsta dal teritôri e sitadèin la pruvîncia l’é carateriṣêda da la preṣèinsa ed divêrs cèinter pió céch che a fiânchen al cèinter pricipêl, Rèz, da la stòria despès vîva e indipendèinta. Ind la bâsa arzâna l’é storicamèint impurtânt Guastâla, lòngh al Po, e al sitadèini ed Nuvalêra e Curèz. A i pē ed la culèina a’s câta Scandiân, al secònd cèinter pió impurtânt ‘d la pruvîncia, mèinter al cèinter pió significatîv ed l' Apenèin arzân l’é Castelnōv di Mûnt.

L'ambijnt

L’é cumprèiṣa fra al fióm Po a mezanôt e al crinêl ed l'Apenèin Tòsch Emiliân a mezdé. Mèinter la zôna ‘dla pianûra la presèinsa ed l’òm l’é dimòndi fôrta, l' Apenèin arzân al presèinta incòra un livèl ed naturalitê êlt, ch’al crês mân mân es se spôsta a mezdé vêrs al crinêl. Fra i magiōr arciâm ‘dla muntâgna a gh’é la Prêda ed Bismântva, ind al comûn di Castelnōv di Mûnt e ch’ l’ as vèd dal zôni ed dimòndi comûn ed la muntâgna. Al prufîl nèt ed la muntâgna l’à impresiunê Dante Alighieri ch' al la nômina int al Purgatôri ed la Divina Cumèdia.

La Prêda ed Bismântva ind l’ Apenèin arzân

La pianûra e al muntâgni ed la zôna

La pruvîncia l’é divîsa in dō pêrt: ‘na zôna ed pianûra e òna ed muntâgna, la zôna ed pianûra la va dal cunfîn a l’abaṣèin fîn a ‘na lénia quêsi drèta, da sîra a matèina, a 6-7 km. a mezdé da Rèz in dóve cumîncen al culèini che vân pôch a la vôlta in crèser fîn a cambiêres in vèiri e prôpri muntâgni fîn al crinêl. La pianûra, esènd lighêda al cōrs dal Po, la va naturalmèint in calând in altèsa da sîra a matèina. I dû cò în i 19 mêter i.l.m. al cunfîn pruvincêl tra l’albaṣèin e matèina e i 2121 mēter dal Mûnt Cùşna. Al j-êtri sémi impurtânti în: l’Êlp ed Sucîş (2017 m.), al Mûnt Caṣarōla (1979 m.) e al Mûnt Êlt (1904 m.). Da nutêr al fât ónich e uriginêl ed la Prêda ed Bismântva, ch’la se stâca cun la só séma piâta e al só parèidi dréti tânt che s’arcgnòsen subét ind al tânti vidûdi ed l' Apenèin arzân. I pâs ed muntâgna pr’ al mâchini al cunfîn cun la Tuscâna, în, da sîra a matèina: al Pâs dal Lagastrèl (1200 m.), al Pâs dal Cerēto (Strêda Statêla dal Pâs da Cerēto(SS63), 1261 m., al Pâs ed la Pradarèina (1572 m.) e al Pâs dal Fôrbiṣ (1574 m.).

Al j-acvi

Ûn di tânt canêl per dacvêr la pianûra

Trî în i principêl cōrs d'âcva che bâgnen la pruvîncia: al Po a mazanôt per circa 20 km., l' Èinsa a sîra, dal surgînt fîn al sbòch int al Po, sgnând al cunfîn cun la pruvîncia ed Pèrma per circa 85 km. e al Sècia ch’al sègna al cunfîn a matèina cun la pruvîncia ed Mòdna da Srèdel a Rubēra; d’ed ché al va ind la pruvîncia ed Mòdna fîno a dêr int al Po, dôp un cōrs ed pió ed 170 km. Dimòndi în i turèint, spêce in muntâgna: al pió impurtânt l’é sèins êter al Cròstel, lòungh 55 km. ch’al nâs pôch sōvr a Caṣîna e al s’ bóta int al Po, atraversând al comûn ed Rèz. Turèint pió céch în al Dôl, al S’cèl e al Treṣnêr, che dân int al Sècia, pó al Rodên, la Mudlèina e al Quarèiṣem che bâgnen al burghêdi ed Rèz.

Pôch i lêgh naturêl: ûn sōl in pianûra, al Lêgh ed Gruma int al comûn ed Campéṣen, e in muntâgna i trî lêgh dal Cerêto (ûn principêl e dû pió cèch) e al lêgh Calamòun, ciamê ânca lêgh dal Vintâs, in côsta a l’istès mûnt.

Bacîn artificêl ed ‘na cêrta importânsa în a Ligûnchi, al Pâs dal Lagastrèl e a Gazân ed Véla Mnôs, mèinter la bâsa l’é tajêda da canêl sculadōr, da canêl per dacvêr e da bonéfichi che vân a dêr int al Po o diretamèint o atravêrs al Cròstel o l' Èinsa. Da l’Êlt Mediēv e fîn al Setsèint ind la periferéia a l’albaṣein ed Rèz es s’ imbarchêva int al canêl Navéli per rivêr, ind al môd pió svêlt e sicûr, a Fréra e a Venèsia.

Vèini termêli impurtânti în a Cervarèṣa, int al comûn ed Buṣâna, mèinter còli ed Quâra ed Toân, cgnusûdi dal tèimp di rumân e fîn al medioēv, în stêdi bandunêdi e quêsi sughêdi cōlpa dal salatêdi e di taramôt che a n’ àn stumpê al cōrs. Al fûnti ed Puiân ed Véla Mnôs, ch’în dimòndi bundânti, aspèten d’èser sfrutêdi.

Cunuméia

Ind la provîncia, in tóta la zôna ed la pianûra, a gh’è un fôrt distrèt mecânich. La zôna a matèina, ind i comûn ed Castlarân, Casalgrând e Scandiân a gh’è ânca un impurtânt distrèt ed produsiòun dal cerâmichi, in uniòun ânca cun i comûn confinânt ed la provîncia ed Mòdna, in particolêr Sasōl. Tóta la provîncia, ânca la zôna muntanêra, l’è cgnusûda per la produsiòun dal Grâna (Parmigiano Reggiano). Ed valōr l’é ânca la produsiòun agrécola e zotètnica, préma ed tót per còl che riguêrda l'alevamèint di nimêl. Per sti motîv la provîncia l’è dimòndi svilupêda e la disocupasiòun l’an gh’è mìa.

Stòria

Al Castèl ed Canòsa

La cunquésta rumâna l’à purtê a la costrusiòun dal filòun ‘d la provîncia e ‘d la regiòun, la Via Emélia fâta fêr da Marco Emilio Lepido. In pruvîncia i rumân j-àn fât ânca la via ch’ la colêga Rèz a Bresèl (Brixellum). Sant'Ambrogio, ind al só viâg in Emélia, l’à ciamê Rèz "cadavere di città" per spieghêr la sèria decadèinsa per cōlpa dal j-invasiòun furastêri. L' Apenèin arzân al gh’à ‘vû al só mumèint ed masîm spiandōr int al XI sècol, con al paèiṣ ed Canòsa al cèinter ed la polética europèia ed Enrico IV e Matélda ed Canòsa protagonésta ed la lôta fra al Papêt e al Sacro Romano Impero. A la môrte ed Matélda al só properietê in muntâgna pôch a la vôlta a s’în tôti ed nōv l’indipendèinsa fevdêla, pr’ andêr pó sòta al comûn ed Rèz. Ânca divêrs sitadèini ed la pianûra, bèle pôst ed côrt cme Scandiân o Curèz în stêdi unîdi sòta al doméni ed la faméja d'Este, per formêr al Duchêt ed Mòdna e Rèz. Fîn a la fîn dal XVI sècol al duchê a gh’êra unî, politichamèint, ânca la sitê ed Ferêra. Int al XIX sècolo, dôp la parénteṣi napoleônica cun l’istitusiòun dal Dipartimèint dal Cròstel, dôp la restaurasiòun, per uniòun ed râṣa, al duchêt al gh’à ‘vû ânch un sbòch int al mêr cun al pruvînci estèins ed Mòdna, Rèz, Guastâla, Frignân, Garfagnâna, Lunigiâna, Mâsa e Carēra. Dôp l'uniòun al Règn d'Itâlia la stòria ed la pruvîncia la va a drê al vicèndi dal rèst d’ Itâlia.

Aministrasiòun pruvincêla

J-urganîṣem che dirègen la Pruvîncia a gh’àn avû, a partîr da l'unitê d'Itâlia, divêrs nòm: Cunséli Pruvincêl guidê da un presidèint dal 1860 al 1923 e dal 1951 ad dé d’incô. Al tèimp dal fâsio agh’è stê un Comisâri prefetési ed l'Aministrasiòun pruvincêla e dal 1945 al 1951 a s’gh’à la Deputasiòun pruvincêla, ch’ la gh’êra bèle dal 1889 dipendèint dal Cunsèli, cme incô la Giûnta.
Cun al j-elesiòun dal 13 zógn 2004 l’è gnûda elèta Sonia Masini, préma dòna d’avèir st’ incâregh.
Ed sègvit a gh’è l’elèinch di divêrs presidèint subeintrê e la dâta ed l’ elesiòun.

1. Vedriani Giulio Cesare - 21/03/1860
2. Chiesi Luigi - 02/09/1861
3. Gorisi Antonio - 02/09/1867
4. Chiesi Luigi - 07/09/1868
5. Fornaciari Giuseppe - 11/08/1884
6. Levi Ulderico - 02/12/1889
7. Borciani Alberto - 11/08/1902
8. Morati Giovanni - 15/03/1906
9. Cottafavi Vittorio - 22/06/1906
10. Ruffini Enrico - 17/09/1910
11. Sichel Adelmo - 21/12/1910
12. Fabbrici Giovanni - 04/06/1923
13. Muzzarini Mario - 05/12/1927
14. Bertoldi Pellegrino - 06/04/1936
15. Colitti Michele - 10/10/1940
16. Ramusani Alberto - 31/03/1942
17. Scolari Giuseppe - 31/03/1944
18. Ercelli Alfonso - 12/09/1944
19. Ferrari Camillo - 08/05/1945
20. Montanari Dante - 16/07/1951
21. Ferrari Franco - 23/12/1964
22. Parenti Vittorio - 20/06/1972
23. Cusi Guglielmo - 18/07/1980
24. Bertani Ascanio - 01/01/1982
25. Ruini Roberto - 13/06/1999
26. Masini Sonia - 22/06/2004

I pôst ed la giustésia

A Rèz a gh’é al Tribunêl e la Cumisiòun Tributâria ed prém grêd; la Côrt d’Apèl relatîva l’è a Bologna, al Tribunêl Aministratîv Regionêl e la Cumisiòun Tributâria ed secònd grêd relatîvi în a Pèrma.

J-ufési finansiâri

Dû în j-ufési ed l’Agenséia dal j-Entrêdi,ûn a Rèz e ûn Guastâla.

I comûn principêl

• Rèz - 155.191 abitânt
• Scandiân - 23.332 abitânt
• Curèz - 21.953 abitânt
• Casalgrând - 15.933 abitânt
• Guastâla - 14.400 abitânt

Materiêl pr'andêregh in fònda

(manca)Lésta di léber e documèint impurtântLésta di lébber e documèint impurtantBibliografia ed opere di riferimento:

1. Antonio Aleotti - Storia della citta' e provincia di Reggio Emilia - Bologna : Atesa, 1984.
2. Ugo Bellocchi - Reggio Emilia, la provincia "lambrusca" : venti secoli di vitivinicoltura fra Enza e Secchia; presentazione di Walter Sacchetti. - Reggio Emilia : Tecnostampa, 1982
3. I campanili della Provincia di Reggio Emilia : le genti ed un poco della loro storia. - Reggio Emilia : EETAbit, 1996
4. Alcide Spaggiari - Guida Turistica della Provincia di Reggio Emilia. - A cura dell'Ente Provinciale per il turismo. - Reggio Emilia : Stabilimento Tipo-litografico f.lli Rossi, 1959
5. Touring Club Italiano - Reggio Emilia e provincia : i centri della pianura, il Po, le rocche dell'Appennino - Milano : Touring club italiano, 2000
6. Antonio Saltini - Dove l'uomo separò la terra dalle acque, Storia delle bonifiche in Emilia Romagna - Diabasis Reggio Emilia

(manca)E'v prén interesêr ânca st' al pâgini chéGuarder anchVedere anche:
Duchêt ed Rèz
Amzûri druvêdi ind la pruvîncia ed Rèz
Castē ed la pruvîncia ed Rèz

((manca)Nôta: sta pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun da it: Provincia di Reggio EmiliaNota: sta pagina chè l'é steda tradòta da it: Provincia di Reggio EmiliaNota: pagina inizialmente tradotta a partire da it: Provincia di Reggio Emilia)

Al sît ed la pruvîncia

Comuni della provincia di Reggio Emilia (tradurre)I cmûn ed la pruvîncia ed Rèz

Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân