Scandiân
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Scandiân (Scandiano in italiân) l'é 'na cmûna in pruveinsa ed Rèz ed cîrca 25.000 abitânt. Al cumûn, nasû insèma un sît abitê fîn dal etê ed la prêda e traversê dal torèint Treṣnêr, a's câta in culèina, tra 'n'altèsa ed 50 e 423 mêter i.l.m. (al pûnt pió êlt l'é al Mount Vangêl). Scandiân l'é ânca la sitê in dó l'é nasû Romano Prodi, ch' l' é stê Presidèint dal Cunséli dl'Itâlia per dou vôlt.
La stòria
modificaDôp al Ceinter pió impurtânt Rèz, l’é al comûn pió pîn ed gînta e ûn di cèinter conômich pió grând ‘d la pruveinsa. Cun al patrimòni de stòria e d’ êrt, l’ê òna fra al sitadèini pió interesânti ‘d l’Emélia. Al prém pôst abitê ed la zôna l’é a Ciòṣa, in dōve é stê catê, in un schêv, la famouṣa Venere ed Ciòṣa (incô tgnûda da cât ind i Muséi Cévich ed Rèz) e da dimòndi êter rèst ed l’istès peréiod. Ind al 1262 Gilberto Fogliani l’à fât fêr un castèl che d’atourna a gh’à més só cà soquânti faméj prôfughi dal Castlâs ed Pratsōl, (ch’ l’ êra stê butê zò), insém a di scampê gvêlf batû a Muntavêrt (1260) da Farinata d’j-Uberti che insém àn dê urègin a la sitadlèina dal dé d’incô. Tr’ al 500 e al 700 Scandiân, ch’l’é stê gvernê prêma da i Boiêrd pó da i Thiene, dôp da i Bentivogl e a la fîn da j-Est, la cgnusû un peréiod ed grând spiandōr e tót quî che l’àn gvernê l’àn richî ed difèisi e palâs. A Scandiân în nasû personâg numinê cme Antonio Vallisneri e Lazzaro Spallanzani, e al povēta Matteo Maria Boiardo. Al cèinter ed la véta dal bouregh l’êra d’atouren al monumèint pió impurtânt: l'impunèinta Rôca, in dôv a gh’é stê ed cà, cme fevdatâri a la fîn dal XV sècol, ânca Matteo Maria Boiêrd, al famouṣ avtour ed "L'Orland Inamurê". A Scandiân, d’ed là di carateréstich pôrdegh d’ atourna al piâsi e da j-antigh ingrès a la sitê, a gh’în ânch i teṣōr dal dimòndi cēṣi.
L'antichitê e al medioēv
modifica
Fîn da i tèimp antîgh (3500 A.C.) dal vilâg ed l'etê ed la prêda ed Ciòṣa cun la só sitê di môrt, che la s’à testimoniê la presèinsa ed l’òm, a la dichiarasiòun d'investidûra al castèl dal Gès al 5 lój dal 1134, a ‘s în dê al câmbi dimòndi Gînta cun sistêma ed vèta, uṣânsi e règoli dal tót divêrsi. I prémi a rivêr în stê i Legór, a drê j-Umbri, j-Etrósch, i Boi e in fònda da i Rumân, cambiând acsé, pôch a la vôlta, la gînta da pôst. L’é ind al peréiod di rumân che a la zôna a ‘gh vînen fâti al mudéfichi secònd al mudèl, in vôga alōra, a reticolêt cun ôvri de spartisiòun dal tèri che a’s vèden incòra al dé d’incô. Ind al têrd Impêr per rasòun ed sicurèsa, per coulpa dal j-invasiòun furastêri, la vèta di scandianèiṣ la se ṣvilópa e la 's mócia préma ed tót intourn al Pēv e dèinter al difèisi di Bouregh. In sté peréiod Imperadour e Regnant regâlen tèri a Veschév, Count e Abê dând véta al famousi "dunasiòun" che dân ‘na mân a la nâsita ed chi Fèdev dimòndi impurtânt ind la véta e ind al ṣvilóp ed la civiltê medievêla ‘d la zôna.
Al nòm de Scandiâno "Scandillius" al ‘s vèd per la préma vôlta in un documèint dal Veschév Pêder ed Rèz, fât l' 11 agòst dal 1210. L' urègan dal nòm l'è mia sicûra, soquânt a dîsen ch’ al deṣvîn da "scandere" (andêr só) e"Janum" (Giano), pôst da dōve a’s và só a Jân, vilâg cusché che al ciaparé al nòm dal dío pagân cun al dō frounti. Di êter che al nòm Scandiân al sìa cumpâgn a un agetîv latèin ch’al sègna ‘na varietê bòuna ed pòm.
Ind al 1312, a finés la lòunga guèra cumbatûda ind l’ arzân dal faméj partigiân dal Pêpa e ‘d l' Imperadour. I sgnour ed Scandiân da la pêrta di ghibelèin , i Malapreisa e i só aleê, în stê batû e cun la butêda zò dal castèl dal Gès a vînen mandê in eṣéli.
Còst l’à sgnê ânca l’inési ed la furtûna ed Scandiân e dal só castèl ch’ al dvèinta, soquânt’ân dôp la capitêl ‘d la putèinta faméja di Da Fujân. Ind al fervêr 1344 Scandiân l’é stê al cèinter ed ‘n’ impurtânt fât stôrich. Ind la nôt dal dé ch’ l’ é partî da Pèrma e dirèt a Bulògna al povēta Francesch Petrerca, cun soquânt amîgh, atâch a Scandiân l’é scampê a n’imbuschêda e da sicûra môrt andând a riparêres ind al castèl. Al pusès di Da Fujân inséma a Scandiân l’ é finî ind al 1409. Nicolò III D'Est, subeintrê a i Da Fujân, l’à fât fêr, ind al só cûrt peréiod ed gvêren, impurtânt lavour al castèl.
La Sgnurìa di Boiêrd
modifica
Feltrein Buierd l’é dvintê sgnour ed Scandiân ind l' agòst dal 1423 e, al 13 dicèmber, Flepp Maria Viscount l’à zuntê al tètol ed count a la cunfèirma ed l'investidûra fâta dal Marchèis ed Fréra. Ind al tèimp dal gvêren di Buiêrd: ed Feltrein préma e ‘d Matteo Maria, Zvan, Batesta e Giulio dôp , Scandiân l’à cgnusû un fôrt ṣvilóp conômic, sitadèin e culturêl grâsia a ‘na polética iluminêda. Ciamê da Feltrein, e protèt da chi é gnû dôp, ânca j-Abrèi àn dê ‘na mân, mìa cèca, al ṣvilóp dal paèiṣ. Al "Privilegium pro hebreis Scandiani" ûn di pôch esèimpi, in Itâlia, ed lèg in favōr d’j-Abrèi l’é stê vrû da Zvân Bujêrd. Sèimper ind al tèimp dal gvêren di Boiêrd, durê quêṣi sèint ân, a Scandiân în sucès dimòndi fât impurtânt ûn ed quî l’é còst: ind l’istê dal 1494, l’é stê ciamê dal count Matteo Maria, da Venèsia dōve al lavurêva, al stampadour Pelgrein De Pasquali. Cun i só tôrc, sistemê deinter al castèl, l’à stampê la préma edisiòun ed l' “Orland Inamurê” e l'edisiòun in fòi, di Statût d’Arṣèi e Scandiân. Al castèl de Scandiân, imblî cu j-adôb a frèsch ed Nicolò dell'Abate, l’é stê mudê in ‘na cà da lóso da Giulio Bojerd e al 13 ed zógn e al 3 lój 1543 al gh’à vû l’unour ed dêr alôg al Pêpa Pavel III e al só fés sègvit, ch’ l’ êra gnû a ‘mirêr, per bèin dou vôlti d’ aṣvèin, la bèla pitûra ed l'Eneide.
Al gvêren di Thiene e di Prîncip d'Este
modifica
Ûltem rapresentânt de sta faméja l’é stê Ippolito Boiardo, môrt int al 1560, che a gh’é gnû dôp al cûnt Ottavio Thiene, marî ed Laura Boiardo, fiòla ed Giulio e 'd Silvia Sanvitale.
Al peréiod dal gvêren d’ Utavi e còl di chî a gh’é gnû dôp Giulio e Utavi II, durê fîn a l' ân 1633, l’é stê sgnê da ‘na rugânt difèisa ed la so râsa, di so interès e privilèg. Dôp al cûrt gvêren d'Eins Bentivogli, môrt int al 1643, arturnê padròun dal marchesê, al dóca Francesch I, al l’à vindû a i só sìo Luig e Bours d'Est. Cun l’arîv al gvêren di Prîncip d'Est l’é tachê, per Scandiân, un peréiod ed pês e prosperitê. I nōv signour j-àn facilitê la cunumèia cun al crèdit, incuragê al j-idéj cumercêli, la costrusiòun ed cà nōvi. Facilitê dal favurèvel arîv ed gînta furastêra, în stê ciamê a Scandiân di bòun mèister de scōla che n’ àn fât un impurtânt cèinter ed cultûra. I lavour d’imbelimèint ed l’ apartamèint al piân tèra dal castèl fât dal scultour mudnèiṣ Antoni Traeri e dal pitour Francesch Strènga în stê vrû dal Prencip Forest, ûltim d’j-Est ed Scandiâno môrt int al 1726.
Al duchê ed Mòdna e la Restaurasiòun
modifica
Môrt Forest al marchesê l’é turnê a la câmbra duchêl dōve al gh’é armêṣ fîn al 1796. L’é stê còst un periéod dimòndi brót per i scandianèiṣ. În stêdi mèsi nōvi tâsi, al castèl l’é stê butê pr’âria e cavê zò ‘d ògni só bèin: în stê purtê via i quêder ed valōr e i môbel, s’cianchê da i mûr al pitûri ed l'Abê. L'è stê tòt purtê a Mòdna pr'arichîr i palâs ed la Court. A l’ arîv ed Napoleoun al Dóca Ercol l’é scapê, e al 10 otòber 1796 la Comunitê ed Scandiân la s’é unîda a la Repóblica Arzâna. Scandiân l’à avû ‘na partecipasiòun atîva a j-avenimèint polétich che àn sgnê la nâsita dal dou repóblichi: la Cispadâna e la Cisalpèina.
Dal règn d'Itâlia al la guèra ed Liberasiòun
modifica
Al zógn dal 1859, dôp la fûga da Mòdna dal dóca Francesch, la Comunitê l’ à mandê a l'Asembléia sovrâna dal Pruvînci mudnèiṣi dû só rapresentânt: i sitadèin Giovanni Vecchi e Diego Vallisneri, e l'11 e al 12 mêrs 1860 al pôpol de Scandiano cun un Plebisît ch’ l’ à otgnû al 95% di vôt l’ à apruvê l’uniòun cun al Règn ed Sardègna. Al blôch moderê, ind i ân che în gnû dôp, l’ à aministrê, quêṣi sèimper, al Comûn. L’ é stê cunquistê da j-òm ed la sinéstra sōl ind l’istê dal 1859 e l’é armêṧ ind al sô mân fîn al j-elesiòun dal 27 lój 1902 che în stêdi vînti, incòra ‘na vôlta, da i moderê. Luigi Ghiacci l’à ripurtê i Socialésta, dôp la vitôria dal 24 otòber 1920, a gvernêr al Comûne. Cme in tóta l’Itâlia ind i ân dôp, în stêdi dimòndi al viulèinsi di fasésta, ânca murtêli, ai dân di socialésta. Ind l'agòst 1922 la Giûnta socialésta l’é stêda ublighêda a dêr al dimisiòun cun la viulèinsa. Ind al côrs ed l’ istès ân per mân di fasésta é stê masê l'Assessour Umbert Romoli. Al Municépi l’é stê ocupê e dmandêdi al dimisiòun dal Séndech, ‘d la Giûnta e di tót i componèint dal Conséli Comunêl, e l’é stê numinê un Cumisâri prefetèsi. Ind i ân che în gnû dôp an n’è mai gnû mèno, tra la gînta de Scandiân, l'opoṣisiòun a la ditatûra fasésta e trasfurmêda, dôp al 25 lój 1943, in ‘na vèira e prôperia lôta armêda a fiânch di Partigiân.
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân