Amzûri druvêdi ind la pruvîncia ed Rèz
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Ind la pruvîncia ed Rèz préma ch' as cumincés a druvêr al Sistēma Mètrich Decimêl as druvêven al j amzûri ché sòta:
Lunghèsa
L'amzûra pió impurtânta l'ēra al "Brâs perdgadôr" (ciamê ânca da algnâm), cumpâgn a 0,5309 mēter.
Al j amzûri d'ed sôver e còli d'ed sòta ēren:
Méj = 250 Pêrdghi = 3.000 Brâs
Pêrdga = 12 Brâs
Brâs = 12 Òunsi = 144 Pûnt = 1728 Âtom
Òunsa= 12 Punt = 144 Âtom
Pûnt= 12 Âtom
As cgnusîven però dal j êtri amzûri ed lunghèsa: préma ed tót pr' i tsû as druvêva al "Brâs mercantîl" (o da pân), cumpâgn a 0,641 mēter, ch' al ghîva mìa amzûri d'ed sōver e gnân còli d'ed sòta, mó sōl pêrti frasionâri ( mèz, têrs, quêrt, via acsé). Al "Méj" pó as dividîva ânca in 1.000 "Pâs", ch'êren dòunca cumpâgn a 3 Brâs. "Brâs mercantîl" e "Brâs perdgadōr" êren cîrca int al rapôrt ed 27 a 29. Int al Medioēv l'êra in ûş ânca al "Pè", cumpâgna 0,5308981 mēter (divîş in dòdeş "Òunsi" da 4,424 centeméter), la só lunghèsa l'é in sustânsa cumpâgn al "Brâs perdgadōr".
Al "Brâs" e la "Perdga" arzâni as câten sculpî int 'na clòuna a l'estêren dal Batistèri in Piâsa Grânda a Rèz.
Metradûra
L'amzûra pió impurtânta l'ēra al "Brâs quêder", cumpâgn a 0,281854 mēter quêder. Ânca in sté chêş int al Medioēv a gnîva druvê al "Pè quêder" ed 0,28185284 mēter quêder, dòunca un pô divêrs. La Biōlca ( ònica amzûra incòra incô druvêda) la risûlta dòunca ed 2922,2503 mēter quêder, invēci ed 2922,2622 mēter quêder.
Al j amzûri d'ed sôver e còli d'ed sòta ēren:
Biōlca = 72 Têvli = 10368 Brâs q.
Têvla = 144 Brâs q. = 20736 Òunsi
Brâs q. = 144 Òunsi q = 20736 Pûnt q.
Òunsa q. = 144 Pûnt q. = 20736 Âtom q.
Pûnt q. = 144 Âtom q.
La "Têvla" l'ēra ânca ciamêda "Pêrdga quêdra", e al "Mèj quêder" l'ēra cumpâgn a 868 Biôlchi e 4 Têvli. 17 "Biôlchi" în cumpâgn a cîrca 5 "Èter".
Dal mumèint che la "Biôlca" l'é cumpâgn a la metradûra ed trèin che 'na côpia ed bō a prîven arêr in 'na giurnêda ed lavōr, ind la bâsa arzâna, a câşva dal trèin mēno dûr, as drôva la "Biôlca ed Guastâla" ch' la vêl 3052 mēter quêder.
Volóm e tgnûda
L'amzûra pió impurtântas l'ēra al "Brâs cûb" ciamê ânca "Quadrèt", cumpâgn a 0,1497005 mēter cûb: in pôchi parôli agh vrîven 6,68 "Brâs cûb" per un mēter cûb. As dividîva in 1728 "Òunsi cûbi", mó as drûveven mìa né amzûri d'ed sōver e gnân còli d'ed sòta, perché a gh'êren dal j êtri amzûri per al divêrs intensiòun.
Per i léquid l'amzûra pió impurtânta l'ēra la "Brèinta" cumpâgn a 75,898 léter, ch' as dividîva in 60 "Buchêi"(da 1,26 léter); dû "Buchêi a fêven 'na "Pînta" e 4 "Fujèti" fêven ûn "Buchêl".
Pr' al sèch (granâj, sâbia, gêra e vìa acsé) l'amzûra pió impurtânta l'ēra la "Mîna", cumpâgn a 0,29873 mēter cûb, ch'as divêd in 6 "Quartirōli". Dō Mini a fân un "Stêr", dû "Stêr" a fân un "Sâch" (1,19491 mêter cûb).
Mó an n'é mìa finîda: per l'óva e al mòst (che dòunca an s' amzurêven mìa a pèiş cme incō) as druvêva al "Sòj", cumpâgn a ¾ ed "Brèinta".
J êter bèin a s'amzurêven a volóm e mìa a pèiş, cun l'amzûra variâbila ed nòm "Câr": a gh'îven dòunca al "Câr d'invernâja" (oséja fèin) cumpâgn a 84 Quadrèt, al "Câr 'd aldâm" da 13 Quadrèt e al "Câr 'd algnâm", ciamê ânca "Sôga" cumpâgn a 27 "Quadrèt".
Per còl che riguêrda al paritê ( che 's aşvèinen) fr' al j amzûri, 'na "Brèinta" l'é cumpagn a 877 "Òunsi cûbi" e un "Sâch" a 1380, oséja 4/5 ed "Quadrèt". Ûn "Quadrèt" al srà pó cumpâgn a cîrca 5 "Mîni" e a 'na "Brèinta"e 58 "Buchêi".
Int al Medioēv, a Rèz cme int al rèst d' Itâlia e d' Eurôpa, l'amzûra pió impurtânta l'êra còla di sèch, la "Mîna", ch' la servîva a paghêr al dècimi a la Cēşa, al tâsi 'l j avtoritê, j afét e i livê a i fevdatâri, al salâri ai lavuradōr agrécol, e ânca al tâsi pió céchi. St' amzûra, cme còla ed lunghèsa, l'ēra in mòstra ind la piâsa principêla ( un campiòun, sculpî int la prêda dûra, as câta incō a Rèz a i Cèvich Muşéi), cun di recipiĵnt-campiòun, pôst che, prôpria in quânt destinêdi a mzurêr al granâj, ed lōr l'êra impurtânt mìa sōl al volóm, mó ânca la fōrma.
La "Mina" medievêla «ch' la 's prîva spustêr» l'ēra 'na bacinèla ed lègn êlta cîrca 16 centeméter e mèz e dal diâmetro ed 46 centeméter e mèz, per un volóm ed 28,127 deceméter cûb, mèinter al campiòun in mòstra l'ēra al tròunch 'd un cilénder, un pô incavê in fònd, dal diâmetro ed 50 centeméter e 'na profonditê al bōrd ed 13,2 centeméter e al center ed 15,5 centeméter. La "Mina" la 's dividîva in 6 "Quartirōl" (diâmetro 25,5 centémeter, profunditê al bōrd 8 centémeter e sînch e al cèinter 10 centémeter) e la "Quartirōla" in 6 "Scudèli". Dō "Mini" a fêve ûn "Stêr", quâter "Mini" ûn "Sâch" e sînch "Mini" 'na "Bòca"
Pèiş
L'amzûra pió impurtânta l'êra la "Lébra", cumpâgn a 324,524 grâm, divîşa in 12 " Òunsi" da 27,04367 grâm.
Al j amzûri d'ed sôver e còli d'ed sòta êren:
Pèiş = 25 Lébri = 300 Òunsi
Lébra = 12 Òunsi = 288 Denêr = 6912 Grân
Òunsa = 24 Denêr = 576 Grân
Denêr = 24 Grân
"Grân" e "Denêr" ēren amzûri asê céchi ânca per j urèveş, mèinter curioşamèint i farmacésta a dividîven l' "Òunsa" in 8 "Drâmi", e la "Drâma" in 3 "Scrópol", acsé che ûn "Scrópol" l'êra cumpâgn a ûn "Denêr".
Al Valōr di metâl presiōş, alōra ciamê "Buntê", as amzurêva, per l'ōr, in 24 "Denêr" ed 24 "Grân" l'ûn, e per l'argînt, in 12 "Òunsi" ed 24 "Denêr" l'ûn. Per fêr 'n esèimpi, l'ōr a 22 "Denêr" l'ēra cumpâgn a cîrca 917 milèişem e l'argînt a 10 "Òunsi" e 12 "Denêr" l'ēra cumpâgn 875 milèişem.
Materiêl da furnêş
Int al Medioēv l'indóstria del materiêl da furnêşa e dal furnêşi l'ēra dimòndi impurtânt. Per fêr in môd che a gnés mìa més insém al marchê dal j amzûri schêrsi e acsé schivşêr ânca j ingân che a srén saltê fôra, as metîven in mòstra in piâsa ânca al jamzûri di materiêl da furnês, abitódin che a gh'îven ânca a Pèrma, Mòdna, Bològna, Assisi, Norcia, Senigallia e Guastâla (in piâsa Gunşêga, ciamêda "Prêda Côta"). Un blôch ed prêda dûra, incô a i Cèvich Musèi, la s' dîş insém a dō amzûri in ûş a Rèz per i quadrê (cm.35,5 x 12,5 x 8 e cm. 28 x 12,5 x 5) e òna pr' i còp, a fôrma ed trapèsi cun 'n' altèsa ed 46 centeméter, cun al pè ed 25 e 16,5 e un spesōr ed 3 centémeter.
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Anonimo, Istruzioni su le misure e su i pesi che si usano nel Regno d’Italia. Edizione seconda. Francesco Pirola, Milano, 1806.
- A. Aleotti, Sistemi di misure reggiano e metrico e loro ragguaglio; Giugno 1848, s.i.t.