Quâra

 Arzân

C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân

Quâra (Quara in italiân) (da ché indrē "Aquaria") l'é 'na frasiòun ed 247 abitânt (a lòj 2006) dal cmû ed Toân, ind l'Apenèin arzân in pruvîncia ed Rèz l'é a mezdé e a quêṣi 54 chilômeter dal cèinter ed Rèz.

L'é a 723 mēter i.l.m. int al fiânch a nôt dal mûnt Surân, l' a's destènd lòngh un crinêl ch' al divéd la vâl dal Dôl a còla dal Scèl. L'é pôst ed 'n' antîga parôchia, ind al teritôri a gh'é al burghêdi ed Muntbiôt, Lignân, Cruṣèta.

Stòria

In un documèint tgnû da cât ind l'Archévi dal Dôm ed Rèz dal 1052, ân ed la môrt dal Marchèiṣ Bonifacio ed Canòsa, la Cappella de Aquaria la riṣûlta, insèm al castèl ed Toân cme prooprietê dal Marchèiṣ môrt, lé pasê pôch ân dôp a la fiōla Matélda ed Canòsa. La Capella de S.Salvatore de Aquaria l'é numinêda dôp in un documèint dal 1191 (cunsacrasiòun da pêrt dal vèschev ed Rèz Alberio) e int al "Rationes Decimarum" dal 1302 e dal 1318 cme dipendèint, cun al tétol ed S.Salvatore, da la Pēv ed Toân. Tra la fîn dal XIII e j inési dal XIV sècol la localitê la dvèinta ûn di fèdev ed la faméjaôbila di Sgnōr da Dallo o Dalli, oriónd ed l'êlta Garfagnâna. Int al 1338 l'é la préma vôlta che vîn numinê al castèl ed Quâra; difâti in cl'ân lé, mèinter l'ēra ind i bèin ed Vannuccio da Dallo, j abitânt dal paèiṣ e dal j êtri cuntrêdi aṣvèin a s'în arblê l' àn ocupê e mandê vìa Vannuccio. Al castèl l'é stê pó turnê a cunquistêr da j Arzân, mandê là dal sgnōr d' alōra ed la sitê, Feltrino Gonzaga; però al Gunṣêga l'à tgnû Quâra per ló sèinsa dêrla indrē a Vannuccio. Cun la casêda vìa dal Gunṣêga da Rèz, Quâra, insèm a Gôva, l'é turnê in pusès di Dallo che l'àn tgnû fîn a la fîn dal XVI sècol. Int al 1454 es gh'à la préma nutésia dal j âchev chêldi ed Quâra ("Balneum Aquarium"). Int al 1601 al fèdev ed Quâra l'é pasê da i Dalli a i cûnt Sassi-Nigrelli oriónd ed Ruvîgh mó ed cà a Mòdna. L'antîgh castèl l'è dvitê la cà di cûnt che int al 1605, dôp che 'na frâna l'îva butê zò l'antîga cēṣa ed S.Salvatore, àn dunê a i parochiân, ṣlarghê, l'uratôri atâch a la cēṣa, ch' l' è dvintêda la nōva cēṣa parochiêla cun al tétol ed S.Maria Assunta. I Sassi în armêṣ padròun ed Quâra fîn a la scanşlêda di fèdev ind l'ân 1796. Ind al tèimp ed la guèra ed liberasiòun 1943-1945, Quâra l'à fât pêrt dal Teritôri Léber o Repóblica ed Muntfiurèin (1944). Ocupêda divêrsi vôlti dal trópi tedèschi, l'à dê cà a divêrs destacamèint partigiân garibaldèin 26 Brighêda Garibaldi e catôlich Bataliòun Fiâmi Vèirdi. Tr'al 31 mêrs e al 1 d'avrîl 1945 atâch a Quâra, in localitê Munt ed la Castâgna, é stê cumbatû óna dal pió dûri batâli ed la guèra ed libarasiòun ed l'Apenèin arzân: dō clòuni tedèschi fôrti ed cîrca 200 òm ciaschidóna, ch'îven circundê préma soquânt destacamèint partigiân més a presèdi ed la lénia Scèl-Sècia, în stê cucê indrē in la matèina dal 1 avrîl da furmasiòun partigiâni, cōrsi lé, ed la 26 Bigata Garibaldi (destacamèint Orlandini, Costi, Fornaciari, Secchiello), dal Bataliòun Fiâmi Vèirdi e da 'na pêrta dal Batliòun Aleê, guidê dal cmandânt rós A.Pigorov (Mòdna). A la fîn ad la giurnêda al trópi tedèschi àn duvû ritirêres d'ed là dal Sècia vêrs Flèina e Castelnōv di Mûnt. Al pêrditi tedèschi a rivêven a 'na vintèina ed môrt, dimòndi frî e tredéṣ perṣunêr; tra i partigiân a s'în cuntê ôt môrt e dimòndi frî. Dôp sté fât al teritôri ed Toân l'é stê dal tôt bandunê dai tedèsch e da i fasésta.

Al j âchev chêldi ed Quâra

L'é dal tèimp di rumân ch' a's cgnòsen al j âchev chêldi ed Quâra. Còst l'é cunfermê dal nòm Acquaria scrèt insém a di documèint ed la préma metê ed l'ân 1000, mó l'é int al 1454 ch' a gh'é la préma nutésia dal j âchev chêldi ed Quâra ("Balneum Aquarium"), âchev bromo-salso-iodiche dal j impurtânti virtó curatîvi, tânt che in cl' ân lé al Dóca ed Frêra Borso d'Este, alōra Sgnōr ed la muntâgna Arzâna, l'à permés, al cûnt ed Quâra Luigi da Dallo, ed tachêr 'na gabèla a chi druvêva al j âchev per curêres. Al j âchev a gnîvev fōra bundânti atâch al lèt dal turèint Dôl, a cîrca 2 chilômeter a matèina dal paèiṣ. Luigi Dallo l'à fât fêr 'na grôsa vâsca in muradûra per la racôlta dal j âchev e 'na tetòia, per permèter a i viṣitadōr d'andêr int l'âcva. Int al XVI sècol al Balneum Aquarium l'é dvintê dimòndi famōṣ; ché l'é gnû a curêres dal mêl di sgnōr al cardinêl Gregorio Cortese, mèinter al j âchev ed Quâra a gnîven purtêdi fîn nelle Gallie ed in Ispagna. Int al 1708 Antonio Vallisneri l'à catê i rèst 'd un tempièt pagân, a's trâta prubabilmèint ed 'na costrusiòun dedichêda a un Dio dal j âchev. La Società Reggiana di Archeologia l'à druvê di sugerimèint ed Ferrarini per fêr soquânt stódi in la zôna dal j âchev chêldi, é stê catê la schêla scavêda int al sâs, cun i bûṣ per i lègn per i mantèin. Ed fiânch a la scalèta, fr'al pôchi prêdi armêṣi 'd un antîgh murèt, a vînen fôra, ancòra incō, al j âchev sêrsi d'óna dal tânti surzèi, tót a pèil d'âcva dal torèint, almēno quâter cun 'na bòuna purtêda, óna ed còsti chêlda, cun un calōr stâbil ed 24,4°. Mó sōl cun l'intervèint di mèz tètnich e mecânich adât a's pōl tentêr ed turnêr a purtêr a la lûṣ còl che al Dôl l'à quacê cun 'na quêrta ed sâs.

Materiêl pr'andêregh in fònda

(manca)Lésta di léber e documèint impurtântLésta di lébber e documèint impurtantBibliografia ed opere di riferimento:

1. Mauro Dell'Amico - Itinerari escursionisti tra Quara e Pian del Monte : due nuovi sentieri del C.A.I. : il collegamento di Quara all'Alto Appennino e l'itinerario della valle del Dolo Una visita guidata all'ambiente umano e naturale attraverso dai due tracciati. - Felina : La Nuova Tipolito, 1991
2. R. Benassi. Le antiche fonti di Quara, loro composizione chimica e stato batteriologico - Galatina : Congedo Editore, 1986.
3. Toano: Guida turistica. - Toano : Amministrazione Comunale, 1994