Guastâla
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Guastâla (Guastalla in italiân) L’è un comûn ed 15.230 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz in dó 's pêrla al Dialèt guastalèiş un dialèt asê divêrs dal Dialèt arzân.
Stôria
modifica
Guastâla l’é la pió impurtânt sitadèina ‘d la bâsa arzâna a’s câta a pôca distânsa da la rîva dréta del fióm Po, e a 30 km, cîrca, da Rèz, da Pèrma e da Mântva. Al prémi testimoniâsi ed l’antichitê relatîvi ad un cèinter cun ed j abitânt pēra che a s’arfâghen al peréiod etrósch. Còst an dév mìa sembrêr strân perché a’s déve al fióm cme via ed comunicasiòun cun al mêr se a’s câten di sègn d’ j Etruschi e ânca di Rumân, cun al lōr sistèma ed centóri, in sté zôni. D’urégin probabilmèint longobêrda, al nòm l’arvîṣa un "wardistall", pôst ed guêrdia in avânti cûntra i Biṣantèin che s’ēren fermê a Mântva. Però l’é in època ed l’êlt medioēv (864 dC) che al nòm ed la sitê al vîn numinê per la préma vôlta ind la stória quând l'imperadōr Ludovico II al regâla Guastâla a la mujêra Angilberga. L’é cun i Canòsa, atōren a l’ân mél, che la burghêda, nasûda intōren a la Cēṣa ed la Pēv, la gh’à al privilèg dal "nullius dioecesis", e la comîncia ad avèir impurtânsa per la presèinsa ed lêrghi zôni cultivêdi insém a al tèri réchi a dû pâs dal Po. I dû cuncéli tgnû ind la Cēṣa ed la Pēve, préma int al 1095 cun Urbano II, al pêpa dal cruṣêdi e dôp int al 1106 cun al pêpa Pasquale II, sègnen l’impurtânsa ch’ la gh’îva Guastâla int al Medioēv. Cun l’arîv ed la Sgnuría di Torelli, dal 1406 al 1539, al cumîncia còl ch’ as pōl ciamêr al peréiod ed la creasiòun ed l’architetûra ed la sitê cun la costrusiòun dal palâs di nôbil, dal castèl, dal divêrsi cēṣi e ‘d la piâsa. Sta nōva realtê nêda insém a la rîva drèta dal Po la fà vòja a Ferrante Gonzaga maresiêl ed câmp ed l'Imperadōtor de Spâgna Carlo V, che al la cûmpra, int al 1539, da la Cuntèsa Ludovica Torelli cun la mîra ed fêren ‘na properietê dègna ed la só râsa. D’ alōra Guastâla la mócia ‘na sicûra impurtânsa cme capitêl dal duchê di Gonzaga, fîn a la fîn dal '600. A gh’ é stê invidê di artésta cme al Campi e al Guercino, e povēti cme al Torquato Tasso e al Guarini. A câvṣa ed la só pusisiòun stratègica, Guastâla l’ēra dvintêda óna dal furtèsi pió impurtânti dal tèimp. Còst l’é ânch al mutîv ed la só ruvîna, difâti int al 1689 l’é stêda asaltêda da i Spagnôl che gh’àn butê zò al mûri e la rôca. Da sté dâta Guastâla la s’invèia vêrs un deperimèint polétich e militêr. Cun i Borbone , che în gnû dôp di Gonzaga, la sitê la pâsa sóta a Pèrma, e cun l’ arîv ed Napoleòun (1801) e Maria Luigia (1814) Guastâla la fà pêrt dal Duchêt ed Pèrma, Piaṣèinsa e Guastâla, fîn a l' Unitê d' Itâlia int al 1861. Al ‘900 al vèd la realtê ed la produsiòun ed Guastâla cambiêres da agrécola a industriêla e artigianêla la mantî però un ligâm cun la tèra atravêrs la fabricasiòun dal vèin Lambrósch Arzân, dal Grâna e cun jalevamèint. Incō l’é ‘na sitê dóve la dimensiòn la permèt ‘na bòuna qualitê ‘d la véta, grâsia ai lêregh spâsi vèird lighê al fióm, a la burghêda stôrica, ai servési preşèint e a un livèl ed l’ocupasiòun tra i pió êlt.
Monumèint
modifica
Al cōr ed la sitê l’é Piâsa Mazzini, ‘na carateréstica piâsa emiliâna circundêda da pôrdegh, al fà da padròun al Monumèint a Ferrante Gonzaga, ôpra ed Leone Leoni. Dân ind la piâsa la al Dôm dal sinchsèint, ôpra ed Francesco da Volterra (mó la facêda l’é ed dû sècol pió têrd), al palâs Duchêl (1567) in grân pêrte arfât, e al Municépi, che al gh’à sóta al pôrdegh i mudê dal j antîghi unitê d’ amzûra. Da la piâsa a’s va ai pôrdegh dal quatersèint ed cōrs Garibaldi, che a portèn a la Biblioteca Maldotti, réca ed manuscrét, antîghi edisiòun a stâmpa e ‘na grôsa colesiòun ed quêder. Al cōrs al s’arvés pó inséma a piâsa Garibaldi, in dó 's pōl amirêr la Madonna della Concezione, un uratôri cun piânta d’ôt lê, e la cēṣa ed S. Maria dei Servi (o Sânta Maria Annunciata), tirêda só a la fîn dal Sinchsèint da un disègn ed Francesco da Volterra: impurtânt, a l’intêren, la Deposizione, tèila ed Giuseppe M. Crespi.
Da Piâsa Garibaldi, per via Verdi a’s rîva al Teâter Comunêl in stîl ed la secònda metê dal ‘700, da pôch restavrê; se invēci a’s va per via Volturno a’s rîva a Piâsa Matteotti, in dó gh’è la Tòr Cèvica o "campanòun" dal setsèint, in dôve ‘na vôlta a gh’ēra l'antîga Rôca butêda zò dai Spagnôl (int al 1689). Pió avânti, in via Piave, al Santvâri Beata Vergine della Porta dal sesèint la gh’à incòra di paliôt in scajōla ed tânt culōr, ôpra d’artigianê carpṣân. S' a's tōrna in Strêda Gonṣêga (Via Gonzaga),'d impurtânt agh'é la vècia Cēṣa ed Sân Francèsch, incō destinêda a sêla mòstri.
Ind la zôna comunêla ed Guastâla în incòra dègn ed nôta l’Oratorio ed San Giorgio, céch gioièl rumânich (secònd soquânti testimuniânsi al sré dal IX sècol), e la Basilica ed S. Pietro ed la Pēve ed Guastâla, ânca lē tirêda só int al IX sècol mó completamèint arfâta ind al sècol dôp. A l’intêren è pusébil amirêr ‘na vâsca dal batèz dimòndi antîga (nôn o dècim sècol) e ‘na teracôta piturêda, figurânt la Madonna col Bambino, fōrsi ôpra dal scultōr Guido Mazzoni.
Celebrasiòun e fēri
modificaAl 25 novèmbere a’s festègia la Fēra e Sânta Caterèina; mercordé e sâbet în i dé ed marchê.
La têrsa Dumènica ed mâg a’s festègia la Fēra ed Sân Felîş.
L'ultèm fîn de smâna ed setèmber, "Fēra dal Piânti e Bèsti Pêrsi", apuntamèint d’ impurtânsa pió che regionêl cumbinê insém a la protesiòun ed la diversitê di èser vivèint.
Ògni 3 ân, a la fîn dal mèiṣ ed mâg a’s festègia La Gnuchêda, bòuna d’arciamêr 30.000 spetadōr ògni edisiòun.
La Gnuchêda
modificaLa Gnuchêda ( Gnoccata in italiân) l’é ‘na fèsta vècia ed Guastâla ch’ la gh’à urègin ind la metê dal XIX sècolo quând l’é stêda urganiṣêda dai munêr che lavurêven insém al fióm Po. Chilōr îven decîṣ d’urganiṣêr ‘na fèsta popolêra e baracadōra, dóve dêr fōra a grâtis di gnôch fât cun al farèini ed la maṣndûra. Sté idèja la ciâpa pió sèins se liṣûda ind l’insèm socêl ed povertê dal teritôri in dóve l’ êra nêda la festa. La Gnuchêda l’é dvintêda in môd cêr ‘na fèsta polética vêrs la fîn dal XIX sècol, quând la s’é cambiêda in ‘na manifestasiòun cûntra la tâsa insém al maṣnêsul, mésa só dal gvêren Menabrea int al 1868 e tirêda via dal gvêren Cairoli int al 1880. Ind al dôp guèra sta fèsta l’îven ṣmésa ed fêrla fîn a j ân Utânta, mó da alōra la vîn fâta ògni trî ân ind al méiṣ ed mâg. Mumèint impurtânt ed la Gnuchêda ed Guastâla în la sfilêda stôrica divîṣa in dō sesiòun, la préma di "sgnōr" (sfilêda di personâg stôrich che àn cmandê insém al teritôri ) e la secònda dal "popolèin" (sfilêda insém a i câr di rapresentânt d’j antîgh mistêr); a vînen dê fōra a grâtis 2500 kg ed gnôch (côt, naturalmèint) e l'incoronasiòun dal "Rè di gnôch", figûra legôrica ch’ l’ armânda a d’êtri tradisiòun dal carenvêl (la pió antîga ed còli l’é al rex saturnaliorum d’ època rumâna), che, ind l’insèm stôrich ed quând l’é nêda la fèsta, la sgnêva l’avgóri ed l’arîv ed ‘na nōva etê ed l’ôr ch’ la tirés só al pôpol ed la Bâsa da la só antîga misèria e da la pió nōva preputèinsa fischêla.
Sitê imparintêda
modificaColegamèint d’ed fôra
modificaMateriêl pr'andêregh in fònda
modifica(manca):
- Maria Bertolani Del Rio - Il "Castrum" medioevale e la rocca di Guastalla - Reggio Emilia : Editrice Age, 1968
- Gianni Dallasta - Guastalla e le sue origini - 2. ed. - [Reggiolo] : E. Lui, [2006]
- Guastalla : I monumenti e i luoghi della storia. Ottobre 1989. - Brescello : Tipo Lito "Valpadana", 1989
- Tommaso Lauri - Guida storica della Pieve di Guastalla - Guastalla : Arti Grafiche Guastalla, 1931
- Aldo Mossina - Storia di Guastalla - Reggiolo : E. Lui, 2004
- Francesca Roversi Monaco - La corte di Guastalla nell'alto medioevo - Bologna : CLUEB, 1995
- Stefano Storchi - Guastalla città dei Gonzaga e dei Borbone - Guastalla : Amm.ne Comunale, 1982
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân