Rubēra
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Rubēra (Rubiera in italiân) L’é un cmûn ed 14.507 abitânt ‘d la pruvîncia ed Rèz. A's câta insém a la via Emélia, coleghê cun Rèz da un servési ed curêra e cun la stasiòun feroviâria insém a la lénia Milân-Bològna.
Stòria
modifica
Al j-urégin
modificaAl nòm in urégin l’êra Corte de Herberia, e al pré deṣgnîr dal cêltich er-beria («in mèz a la pianûra»), mèinter al Musèo lapidâri ed Mòdna a’s stîn da cât ‘na lapìde dal 259 d.C., ch' la cûnta ‘d la fabricasiòun ‘d un pûnt ed prêda insém al Sècia per cûnt ed j-imperadōr rumân Gallieno e Valeriano, dôp che còl préma, fât in lègn, l’îva ciapê fôgh. Al prémi nutési ed l’ època stôrica a s' arfân al 915, quând l’êra al fèdev di Supponidi, dôp l’è pasêda a i Obertenghi. Ind l’êlt Medioêv al cèinter al pêrd impurtânsa a favōr ‘d la campâgna lé d’atōrna, e l’é prôpia in sté ucasiòun che a cumîncen a gnîr só dal cà, in dōve préma an gh’n’êren mìa, dintōren a la pēv di Sânt Faustèin e Giovita, ch'la s’ arfà al 980.
Al medioēvo
modificaInd al XII sècol, atravêrs l’intervèint dal cmûn ed Rèz, al cèinter pôst in môd stratègich insém al rîvi dal Sècia e bòun ed controlêr i trafîch che curîven lòungh la via Emélia, al mócia incòra impurtânsa. A’s scâta di sègn storîch inséma a di documèint cun al nòm “Herberia”, difèis da dal mûri gajêrdi e da un sicûr castrum. Prôpia la nôva qualitê militêra dal cèinter, che al s’impés ed gînta ch’la gh’va a stêr e ch’la desvîn ânca dal zôni cunfinânti, la finirà pr’ èser la carateréstica ed ‘na bòuna pêrt ed la stòria di ân dôp: al batâli tra i mudnèis e j-arzân ind al 1200; i scûnter tr’ al pêrti arzâni del sècol dôp; al batâli tr’ al XV e XVIII sècol tra j-esêrcit ed divêrsa râsa. Gh’è d’ arcurdêr che a Rubēra ind al mâg 1409, in ‘na batâlia cûnter i Visconti, l’è stèe masê Ottobono Terzi, l’ûltem sgnōr ed Rèz. Per circa dû sècol Rubēra l’é stêda fèdev di Buiêrd (‘d l’ istèsa râsa di Bianchi ed Lunigiana) che ind al 1423 da j-Estèinsi în stê «convînt» a baratêr sté fèdev cun Scandiân. Dal 1512 al 1523 Rubēra l’è stêda cunquistêda da l’esêrcit dal Pêpa che al l’à dêda in fêdev ai Pio ed Chèrp: a l’artōren ‘d j- Este, la catòm fèdev ‘d la faméja Sacrati uriginâria ed Fusignano (RA) e fedelésima dal Dòca; la rôca l’è stêda incòra di pió rinfursêda e circundêda da fusòun dimòndi fònd ch’ al tulîva l’âcva dal Tresnêr. L’è pó stêda destinêda a perṣòun per cōlpi pió pèisi, e lé stê a Rubēra (alōra l’êra sòt a Mòdna) che s’é riunî al Tribunêl Statâri che l’à giudichê e la cumpî, al 16 otòber 1822, la cundâna a môrt dal suversîv carbunêr Don Giuseppe Andreoli.
Dôp l'unitê d'Itâlia
modificaFâta l’unitê d’Itâlia, Rubēra l’à més via la só carateréstica militêra trând zó al mûri che circundêven al bōregh, mèinter al Fôrt ind al 1873 al pâsa dal Stêt ai privê arnunsiând al só rōl ed perṣòun da paûra pr’ al tremèndi cundisiòun ed véta che gnîva tgnû chi gh’è stêva. A chi tèimp l’é i rubierèiṣ al ciamêven «Sâs» prôperia perché dirochê e bandunê. Ind al 1922, per drisêr la via Emélia, é stê butê zò la pêrta centrêla; al rêst a gh’è stê fât d’j-apartamèint. La stòria modêrna ed Rubēra la cumbîna cun la spînta che tót al comprensôri industriêl ‘d la zôna l’à avû. La zôna comunêl l’é tóta in pianûra e còst l’à permés al sparpagnamèint masés sia dal coltivasiòun agriécoli che ‘d l’ attivitê industriêla ed vâri genér. Al recupêr fât da pôch ed dimòndi palâs stòrich dal cèinter l’à fât turnêr in pusès di rubierèis i pôst ed grând nômina de stòria sitadèina.
La Cōrt Ospitêla ed Rubēra.
modifica
Es trâta d’un gróp ed fabrichêt gnû só per la fermêda e per l’arsôr di viandânt e pelegrèin, atâch a la traversêda dal Sècia, lòung la via Emélia e lòung a cl'êter âs stradêl che, paralêl al côrs d'âcva, al purtêva, atravêrs i pâs muntanêr, a Lóca e a Ròma. Un prém ospedêl per pelegrèin, mandê avânti da ‘na comunitê ed benedetèin, al gh’êra bèle ind al 1179 a l’ ardôs dal cèinter abitèe mó ind al 1523, in ocasiòun ‘d la costrusiòun di bastiòun difensîv, l’è stê butê zó. La faméja nôbila di Sacrati la badê a la ricostrusiòun a l’albaṣèin dal paèis. L'uspési al dêva l'ospitalitê ed ‘na nôt e un sōl pâst ai pellegrèin e a i viandânt. Ind la cēṣa a gh’è incòra dimòndi pêrt dal pitûri a frèsch uriginêli dal Garofalo. J-ambijnt adât a l'ativitê ed l'uspèsi, refetôri e durmitôri, în més dintōren a ‘l lêregh curtîl centrêl cun la purtghâia a cruṣêra sostgnû da 36 clōni. Al gróp ed fabrichêt monumentêl l’é adèsa pôst d’ importânti associasiòun culturêli: La Cōrt Ospitêla,[1] cèinter ed produsiòun, promosiòun, stòdi, e documentasiòun teatrêla;al Pêrch Fluviêl dal Fiòm Sècia,[2] nèe per la gestiòun e la riqualificasiòun ‘d la zôna interesêda dal câsi d’ espansiòun del Sècia lè atâch, cun al musèo dal fiòm e l'acvuâri; Lénia ed Cunfîn,[3] prugèt culturêl ed rilevasiòun fotogrâfica ‘d la zôna.
Sitèe imparentêdi
modifica- Neulingen – Germâgna, dal 1991
- Györújbarát – Ungheria, dal 2005
Curiositèe
modificaAl comûn al vîn numinê ind al tètol ed ‘na cansòun sōl sunêda ed Luciano Ligabue: Rane a Rubiera blues, da l'âlbum Buon compleanno Elvis.
Rubēra l’è al comûn in dō al stà ed cà al campiòun européo ed olímpich ed maratòuna Stefano Baldini.
Êter sît
modifica- ↑ Vèder al sît ed la La Cōrt Ospitêla
- ↑ Vèder al sît dal Pêrch Fluviêl dal Sècia
- ↑ Vèder al sît ed la Lénia ed Cunfîn
Materiêl pr'andêregh in fònda
modifica(manca):
- Orianna Baracchi, Francesco Milani - L'Ospitale di Rubiera : i Sacrati : carità, storia e arte. - Modena : Artioli, 198
- Mario Degani - Gli antichi ponti di Rubiera sul fiume Secchia - Modena : Aedes Muratoriana, 1970
- Dino Pampari - La sentenza del tribunale statario di Rubiera e la relazione di Antonio Panizzi (1822-1823) - [S.l.] : [s.n.], 1974.
- Giancarlo Ambrosetti, Roberto Macellari, Luigi Malnati - Rubiera : principi etruschi in Val di Secchia. - Reggio Emilia : [s.n.], 1989
- Luciano Patroncini - I pozzi preromani di Rubiera - Reggio Emilia : Age Editrice, 1978.
- Rubiera: Guida commerciale , culturale , turistica - Reggio Emilia : Noana, 1985
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân