Apenèin arzân

Arzân

C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân

Artécol in dialèt arzân

L’Apenèin arzân (Appennino reggiano in italiân) l’é ‘na pursiòun ed l' Apenèin tôsch-emiliân ind la pruvîncia ed Rèz, in dóv' al quâcia metê ‘d la metradûra dal teritôri.

Paeṣâg

Sémi 'd l' Êlt Apenèin

La côsta ed l' Apenèin arzân la se ṣlêrga tra mezanôt e matèina a mezdé e sîra dal Pâs dal Lagastrèl (m 1.200) che l’ al divèd da l'Apenèin pramzân, al Mûnt Giavarèl (m 1.760) che al cunfîna cun l'Apenèin mudnèiṣ. Andând adrê a la lénia dal crinêl as incuntrên, ûn adrê ch’ l’ êter, al blôch masés ed l'Êlp ed Sucîş (m 2.017) fra l'Èinsa e al Sècia, cun al Mûnt Êlt (m 1904), i dû pâs avṣèin ed l' Ospedalâs (m 1.220) e dal Cerêto (m 1.261) al cò ed la vâl dal Sècia, dôpa La Nûda (m 1.894), al Belfiōr (m 1.810) e i dû pâs dal Cavorsèl (m 1.330) e dal Praderèina (m 1.572) divîṣ da un spròun dal Cavalbiânch; al Mûnt Silân (m 1.864) e al Mûnt Prêd (m 2.053) divîṣi dal Pâs ed Rumèc (m 1.760), al Mûnt Vèc (m 1.981) e al Giavarèl (m 1.760) divîṣ dal Pâs dal Fôrbiṣ (m 1.574).

Da la côsta 's destâchen divêrsi cadèini che vân zò vêrs la pianûra a nôt, soquânti ed còsti, a disègnen un méz sèirc vultê tra nôt e sîra, tîren só al muntarôt 'ch vîn dôp a ‘d un altèsa ânca pió grôsa dal sémi pió êlti ed la côsta ‘stèsa, e acsé dal Sucîṣ và só al Mûnt Caşarōla a 1.978 m; dal rîvi dal Belfiōr al Cavalbiânch a 1.855 m; dal rîvi dal Prêd al Mûnt Cùşna – al colôs ed la regiòun - che al và só fîn a 2.120 m.

Sta dispuṣisiòun la gh'é ânca atōren al Mûnt Cimòun, in dóv' al só pé 's destâca dal Léber Avêrt e al fà méz sèirc vultê tra mezanôt e sîra.

A vînen a diṣgnêres etertânti léni spartidōri che partésen, pió o mēno, tra mezdé e sîra in dó gh'é al valêdi ‘d la Liôca (Liocca), dal Sècia, ed l' Ôşla, dal Dôl ch' al sègna al cunfîn fra Êlt Apenèin arzân e còl mudnèiṣ.

In sté cadèini pió cèchi in dó gh'é al diversi valêdi a gh'é di mûnt dimòndi impurtânt, cme al Mûnt Vintâs (m 1.727) fra l'Èinsa e al Sècia, al Prâmpa (m 1.699) che al cunténva la séma dal Mûnt Cùşna fra al Sècia e il Secèl, la Pèna ed Nuvilân (m 1.260) insém a la rîva ch’ la divêd al Secèl dal Dôl.

Al Bâs Apenèin e còl 'd méz

Fra i pió grând arciâm ed l' Apenèin arzân a gh’ é la Prēda ed Bişmântva, ind al cmûn ed Castelnōv di Mûnt, mó ch’ l' as vèda dal teritôri ed dimòndi cmûn ed la muntâgna,

Sta zôna l’é particulêra per la preṣèinsa dal pēv e castē dal tèimp ed Matélda ed Canòsa, al pió famōṣ ed quisché l’é còl ed Canòsa.

La fâsa a i pē 'd la culèina

Ânca lê l’é particulêra per la preṣèinsa stôrica ed costrusiòun ed l’Êlt Medoēv dal tèimp ed Matélda ed Canòsa.

Stôria

Stôria antîga

I pôst dóve 's é fermê dla gînta ind l’atichitê ind i apenèin în stê studiê a partîr dal XIX sècol, in particulêr grâsia a i stódi ed l' abê Gaetano Chierici, un fondadōr in Itâlia di stódi insém a la véta ind la stôria antîga.

I prém spostamèinti e i prém pôst dóve 's é fermê dla gînta 's pōlen arfêr ind al tèimp dal ṣvêṣ ed la Pianûra Padâna, e 's câten in môd principêl inséma a i muntarôt dal bâs apenèin. I sègn catê 's pōle arpurtêr a l’etê ed la prêda a còla dal brònz a còla da fér. Dôp a’s gh’à nutèsi ed j-Umbri, Pelasgi e a la fîn ed j-Etrósch, che 's in fermê per cîrca sînch sècol, per èser pó mandê via da i Gâl ind la pianûra e dai Légor ind l’Apenèin, fîn ché ânca sti ûltem în stê batû dai Rumân cun Marco Emilio Lepido.

A i tèimp di rumân é stê fât l’ acampamèint ed Luceria, a i pē ed la culèina atâch al fióm Èinsa.

Medioēv e l’etê modêrna

Al teritôri ed l ‘apenèin, fîn almēno al XI sècol, l’êra divîṣ in dō circoscrisiòun principêli: al teritôri dal castrum Verabulum, ch’ al gh’îva al só cèinter in còla che incô l’é Carpnèida, e al teritôri dal castrum Bismantuae, oséja ed Bismântva, che incô l’é Castelnōv di Mûnt. Al Medioēv l’é sgnê dal svilóp di Fedév e da la costrusiòun ed dimòndi castē. Fra chiêter la gh’à ‘vû impurtânsa la faméja ed la râsa di Canòsa, ch’ l’ à utgnû al masîm cun la Cuntèsa Matélda, int al peréiod dal lôti per al j-invistidûri ch’ l’ é rivê al masîm ind al famōş fât d’ Enrico IV a Canòsa e cun al lôti gnûdi dôp pr' al pusès dal patrimòni ed Matélda.

În gnû dôp j-Estèins che àn tgnû la pruvîncia arzâna e l'Apenèin, sêlov cûrti interusiòn, dal sec. XIII al 1796. L’é stê dòunca dichiarêda la Repóblica Cispadâna (27 dicèmber 1796), pó la Ciṣalpèina e a la fîn la Repóblica Italiâna, cun Napoleòun prém Cônsol. In tót sté ûltem peréiod i Cumisâri ind l' Emélia în stê cambiê cun i Prefèt Dipartimentêl e la muntâgna arzâna l’êra sóta al Dipartimèint dal Cróstel cun pôst a Rèz.

Ind l’ûltma pêrt del pusès estèins, cun Napoleòun e pó ed nōv la Restaurasiòun în stê finî i lavōr ed la strêda dal Cerēto, ed comunicasiòun fra Rèz e Sarṣâna, atravêrs al Pâs dal Cerēto.

Cun i decrêt dal 4 e 27 dicèmber 1859 ed Luigi Carlo Farini, e dôp ed la fîn dal duchêt estèins, l'Apenèin al gh’ à ’vû ‘na sistemasiòun aministratîva precîṣa cme al rèst ed la Pruvîncia ed Rèz.

Êrt e al stódi 'd l’antichitê

Al stódi 'd l’antichitê

La zôna muntanêra ed la Pruvîncia ed Rèz, cme còla ed la pianûra, la gh’à interesânt documèint antîgh.

Impurtânt in sti stódi l’é stê 1'abê prof. Gaetano Chierici, che dal j-uservasiòun fât l’à trât di dâti ed préma impurtânsa per la dutrèina dal prémi migrasiòun ed l’òm ind la Lumbardìa, e la documentasiòun dal sucedrés dal divêrsi etê ed préma ed la stòria.

Dimòndi impurtânt , pr' al stódi di rèst dal bèsti e dal piânti ind l’antichtê, al catêdi fât dal Chierici ed teramêri ed l'etê dal brònz a la Turèta, a Castlarân, a Ruteja, a Mûnt Venêra; di rèst di fònd ed capâni lòungh al Cròstel a Albinèa, a Rivaltèla e a Calēren; dal Stasiòun a l'avêrt ed Pratsōl, che a vînen dôp ind al tèimp, i rèst d’ êrem e uṣvéj squêrt ind la Tâna ed la Musèina, l'arlèqui dal tòmbi ed Sânt'Ilâri e 'd Sân Pôl, i pòs dal tòmbi ed Servirôla ed S. Pôl e 'd Castagnêt e la sitê dal tòmbi ed la Prēda ed Bişmântva, relatîv a l'j-etê pió atâch dal brònz e dal fér. Ind al Medioēv l'apenèin l' à vést la costrusiòun ed dimòndi castē. Còst as dêv in môd pricipêl a la putèinsa di Canòsa, che cun al grandiōṣi richèsi mucêdi îven permés al Cûnt Bonifacio cun la mujêra Beatrice ed fêr o ṣlarghêr fortèsi e castē e druvêr sòmi grôsi in presiōṣi ôvri da urèveṣ e sizèl.

Ânca la cuntèsa Matélda la favurî la costrusiòun ed dimònd cēṣi e uratôri int l' arzân, ind l' Apenèin Mudèiṣ in Tuscâna e int al Mantvân. L'îva fât dimòndi dunasiòun a badéi e cunvèint, e l'à fât tirë só al difèiṣi ed dimòndi paèiṣi in piân e in mutâgna. In particulêr l'à fât pió bê dû di castê ed l’ apenèin da lê preferî, còl ed Canòsa e Carpnèida.

Architetûra

Cēşi

Al cēṣi despès în d'urègin e impiânt ed al êlt mediēv, mudifichêdi ind al côrs di sècol. Ed sôlit în céchi, a piânta fâta a retângol, a òna o trèi navêdi e âbsida, urientêdi cun la facêda a sîra. A d' esèimpi la cēṣa ed Sânt'Apollonio ed Canòsa l'é a trèi navêdi con soterâni sót al preṣbitèri alvê da tèra da dōve 's và zò per dō schêli ed fiânch.

Al navêdi în divîsi da clōni comûni, o a pió manēri ind al costrusiòun pió avansêdi, per sustgnîr al vôlti a cruṣêra, opór al quaciadûri a caveriêda o j-impalchê piturê.

La pôrta principêla, sèimper erchivoltêda, l'é, despès, sèina l'ândit. Ind al cēṣi pió antîghi a'gh mânca la ṣvaṣadûra e l'archivôlt l'é urnê ed un basrilēv nurmêl: e al spalèti în lèsi e int al frutòun a gh'é nisòna scultûra. In êtri pió lavurêdi bèin a gh'é al purtêl ch' l' é ṣvaṣê cun dal clonèti e capitê sculpî o al fruntòun cun basrilēv legôrich. La secònda pôrta, sèimper inséma la parèida ed mezdé, erchitravêda o erchivultêda, l'é despès urnêda cun di fiurâm e figûri cme sègn a basrilēv, curnîṣ, clōni e capitê. Al rusòun inséma ala facêda l'é ridòt al dimensiòun 'd un fnestrèin e la pōl èser rotònd o a êla cme un comûn cuntōren. J-erchèt ed curonamèin, in un sōl pèz, tgnû só da mensulèin, gîren sóta al tèg tót atōren a la costrusiòun impustândes inséma di bògn vertichêl che vân zò inséma a la sôca: inséma a j-erchèt despès a gh'é 'na sfîlsa ed prêdi squadrêdi a sèiga o a dèint. Al fnèstri în a archêra ṣvaṣêdi in môd sèimpi o dòpi o a dû ôc con erchivôlt sculpî; la tòr, quând la gh'é, l'é a sesiòun quadrêda stachêda da la cēṣa in posisiòun variâbila o dal vôlti l'é mésa insém al mûr, ed dréta ed la facêda, tirê pió só. AI materiêl druvê in sté cēṣi l'é trât sèimper da chêvi lochêli, l'é al sâs ed côch squadrê (lapis quadratus) e ind al costrusiòun fâti fêr da Matélda al sâs ed côch ed Canòsa; la prêda squadrêda l'é sèimper tajêda cun al fâci in paralêl e cun pôca calsèina.

Castē

Al castèl al mócia 'na grôsa impurtânsa; despès difèiṣ da pió gîr ed mûri merlêdi (ed sôlit trèi) rinfursê cun dal tòri e rivalèin. Al pôrti e al pôrti cèchi dal drê dal castèl (postierle) a mèten in comunicasiòun i prém mûr cun còl più intêren pió êlt, dōve gh'é la cà dal sgnôr, cun d' j'-ambiĵnt stréch e pôch inluminê da archêri ch' es arvésen ind i mûr ed gând e-spesōr. Ind al mûri intêrni 's câta al curtîl e, in un agôl, as pōl catêr la tòra grânda, ûltma difèiṣa dal castèl (cme al Castèl ed Carpnèida, Canòsa, Dinasân); a vôlti a dà int al curtîl ânca 'na cēṣa cèca per l'ûṣ dal castelân (Carpnèida). Per rivêr al curtîl intêren as và só per un sintêr che al pōlen fêr ânca bal bèsti, al quacê da i pusèbil côlp di nemîgh; arivê int al curtîl a gh'é j-êlbi pr' i cavâj in prêda, piantê in tèra (Castèl ed Canòsa).

Dimòndi tòri cèchi (guardiôli) pr’ al sentinèli în stremnêdi inséma al mûri. Ind i pē dal tòri principêli a gh’êren al perṣòun stréchi e scûri. (Canòsa, Carpnèida). Al materiêl druvê per còsti costrusiòun l’é la prêda da tàj; i mûr a gh’àn un grôs spesōr, în tót pîn, cun lêregh berbacân e piantê in môd rubóst ind lòa rôcia.

Architetûra civîla

Ed l’ architetûra civîla medievêla 's câta di rèst ind i bôregh d'êlta muntâgna ed sôlit luntân dal strêdi grândi. La fōrma ed la cà medievêla l’é particulêra perché fât da sōl al piân tèra e dal prémo piân, cun i mûr ed grôs spesōre, cun fnèstri cèchi quadrêdi, cun l'urdidûra dal tèg fâta ed grôsi trêvi che tînen só al pesânt quêrc ed lâstri ed prêda. I tasê în di piân dâsi inséma di trêv e al piân d’ed sōvra 's và só per ‘na schêla d’ed fôra in prêda, quacêda o no, ch’ l pôrta in ‘na trâsa, sèimper quacê, ch’ al dà in cusèina.

Cà a tòr

La cà medievêla l’êra, d’ed là cme ricôver,pôst ed difèiṣa da bandî e da afamê ind al tèimp dal carestéi, mutîv perché dimòndi cà, che fêven bèlo pêrta ed 'n' aṣiènda agrécola o fònd ed côrt, êren furnîdi ed tòr, sèimper quadrêda, un gèner ed furtilèsi, dōve a's tgnîva da cât al magnêr e tót còl ch ' l' êra necesâri difènder. Ed còsti cà a tòr, da soquânt ciamêdi ânca tóri clumbêri, a 'gh'òm dimòndi esèimpi ind al nôstri muntâgni e ûn bundânt int al bôregh medievêl ed Cerèṣol. Sté gróp cèch ed cà, l'é ânca carateréstic per la strêda ch' al l' atravêrsa (urientêda in môd perfèt matèina-mezdé) pr' al sô cà cun la trâsa, pr' al gèner ed fôren tachê pr'âria o sostgnû pilâster grèz.

Un bèl cavalcavía a's câta incòra ind al bôregh ed Rusèina e s'cèta costrusiòun medioevêla l'é al mulèin ed Ligûnchi.

Scultûra

La scultûra la servés sōl cme adôb a l'architetûra e la catòm quêṣi sōl int al cēṣi. I capitê fât a cûb o a câlis, în fât a manēra divêrsa: despès i fujâm che vînen fôra aj-ângol a fâ arcurêr i capitê grêch. Bèsti cme sègn mèst a fiôr, uṣê fantâstich, figûri che in luntanânsa arvîṣena figûri umâni (Castlarân, S. Vitêl), în j-elemèint sono i soggetti che ed sôlit a's incûtren ind i capitê pió antîgh che în fât ed comûni arvòj grêch (S. Apollonio).

Dimòndi în i capitê ed la cēṣa ed Sânta Maréja ed Toân, ûn ed quî ch' al pôrta sculpî a altrilēv figûri d'òm a cavâl in manēri divêrsvi. La clōna l'é lésa, sfuṣlêda, dal vôlti a sesiòun ed polégon (Castlarân) e finîda, quêsi sèimper, a pē grêcg antîg. I basrilēv în dimòndi e adôben j-erchvôlt e i fruntòun dal pôrti. I pió antîgh în ad ôvra schisêda (Castlarân), êter în rilevê e fân vèder mutîv ed palmèti e fiurâm, o sēni religiōṣi fantâstich, o mòster arvujê incurniṣê in curdèli a intervâl tót atōren al furmèli (Bibiâno, Quâter Castê).

La figûra umâna l'é rêra (Toân, Quâter Castê , S. Vitêl) e despès piotôst grosolâna. Al materiêl druvê l'é la prêda lochêla; pió têrdi catòm al mêlmer ed Veròuna e 'd Carēra.

Divisiòun aministratîvi

Al teritôri 'd l'Apenèin arzân al gh'à dèinter i segvèint cmûn, unî ind la Comunitê muntanêra ed l'Apenèin arzân:

I segvèint cmûn a fân invêci pêrt ed la préma fâsa ed la culèina e 'd l'êlta pianûra:

(pêrt ed l'artécol l'arciâpa e al jósta la "Guida dell'Appennino Reggiano" dal Club Alpino Italiano ed. 1930)

Colegamèint d'ed fôra

Sît insém a l'Apenèin arzân

Comunitê Muntanêra ed l'Apenèin arzân

Materiêl pr'andêregh in fònda

(manca)Bibliografia ed opere di riferimento:

Alto Appennino reggiano: l'ambiente e l'uomo. - 2. ed. - [Reggio Emilia] : Cassa di risparmio di Reggio Emilia, 1988.
Walter Baricchi, Giuliano Cervi, Gabriele Fabbrici - I borghi dell'appennino reggiano : storia e cultura - Genova : La spiga, 1982
Walter Baricchi - L'Appennino reggiano : riferimenti storici e caratteri insediativi - Repubblica di San Marino : AIEP, 1987
Giuliano Cervi - L'ambiente naturale nell'Appennino Reggiano - Reggio Emilia : Tipolitografia Ferrigraf, 1982
Appennino reggiano - a cura dell'ente provinciale per il turismo di Reggio Emilia. - Reggio Emilia : F.lli Rossi, 1969
Paolo Ielli - Guida turistica dell'Appennino Reggiano - Castelnovo Monti : Comune di Castelnovo Monti, 1986.
Oltre lo Sparavalle nel cuore dell'Appennino reggiano. - Reggio Emilia : Pio Istituto Artigianelli, 1993
Mario Vezzani - Usanze, tradizioni e leggende dell'Appennino reggiano - Reggio Emilia : Nironi e Prandi Librai Editori, 1933.

((manca))