Rōl
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Rōl (Rolo in italiân) l'é un cmûn ed quêsi 4.000 (3.900 int al 2006) abitânt ed la pruvîncia ed Rèz in cunfîn tr' al pruvînci ed Rèz, Mòdna e Mântva, l'é a 37 km da Rèz e cîrca 40 km da Mòdna e Mântva.
Stôria modifica
Cèintr abitê fîn da l’ântichitê per la só puṣisiòun "ch’ l’ a gnîva fôra" da la zôna pantanōṣa in dó l’ēra. Ariolas, l’antîgh nòm ed Rōl, a’s vèd la préma vôlta in un diplôma logobêrd dal 772 a sèmbra ch’al tóga urègin da la vōṣ latèina areola, "zôna céca", riferîda prubabilmèint a un sît cultivê in méz a di bôsch o a ‘d’ êtri tèri saldîvi.
Al prémi prōvi ed civiltê pasêdi în ed sicûr al tòmbi ‘d urègin rumâna catêdi in cà “Lodi” e i rèst ed la véla ed campâgna a pôch pâs dal vèc castèl. Al teritôri rolèiṣ ind l’època rumâna, dal pûnt ed vésta aministratîv, quâsi ed sicûr l’ēra dèinter ind la giuriṣdisiòun dal municèpi ed Regium Lepidi.
Int al Medioēv, invēci, la popolasiòun la s’é unîda in cèinter abitê, pió fâcil da prutêṣer, in chêṣ ed biṣògn, cun al tirêr só dal furtificasiòun: la preṣèinsa ‘d un vilâg (Vico Rolesa) l’è arcurdêda da ‘na chêrta scéta da un nudêr ed l’ân 902. In sté peréiod i principêl cèinter ed la véta e l’urganiṣasiòun dal teritôri ēren la pēv e al castèl, nutê però sōl pió têrdi ind i ducumèint, per la pēv int al 1070, ân dóve la cêṣa lochêla ed Sân Zenòun la figurêva fra i bèin ed Bonifacio ed Canòsa e per al castèl dal 1116. Al castèl purtôp an ‘s vèd pió pr’ al fât ch’ l’ é stê butê zò int al 1953 perché an se gh’ la cavêva mìa a restarvêrel dôp la guèra. Ind al tèimp ed l’ etê cumunêla Rōl l’ēra sòta ed la sitê ed Rèz e l’é stê al pôst de scûnter armê fra i guēlf e i ghibelèin.
Ind i sècol dôp ind al teritôri a se andê sèimper di pió fêres valèir al pusès ‘d un râm ed la faméj nôbila arzâna di Sessi, ânch pr’ al grôsi proprietê ed trèin che soquânt ed la faméja a j àn mucê in zôna. Sté faméja l’à ṣlarghê incòra di pió la só fôrsa quând i dû fradê, Azzo e Giacomo Sessi, int al 1446 àn utgnû dal vèschev ed Rèz al dirét ereditâri ed numinêr j arsiprêt ed la pēv ed Rōl, privilèg che la cumunitê rolèiṣa l’à ricevû da l’ûltem fedvatâri e che incòra incō a gh’ l’à, ânca se sōl ed sōvravia, al Cunséli Cumunêl.
Rōl a’s pōl cuntêr fra i pió vèc fèdev imperiêl italiân: secònd ‘na memôria scréta che istès Sessi a s’àn lasê, al prém permès imperiêl al s’ arfaré a Federico Barbarossa, ind la documentasiòun d’archévi tgnûda da cât es câten testimuniânsi dal j invistidûri a cumincêr dal 1496. I sgnōr cunfinânt, àn tintê, in divêrsi èpochi, de dvintêr padròun dal fèdev, sèinsa però maì cavêrghla, grâsia préma ed tót a l’abilitê polética di Sessi e a la prutesiòun dêda a lōr da l’imperadōr, interesê a sfrutêr, in ucasiòun ed guèri, la puṣisiòun ed cunfîn de sté céch stêt padân.
Int al 1776, ân ch’ l’ è môrt al marchèiṣ Gaetano Sessi sèisa lasêr erēd mas’c, al teritôri rolèiṣ l’é pasê sòta al dirèt cuntròl ed l’aministrasiòun imperiêla avstrìaca, int al tèimp dal règn ed Maria Teresa.
Unî al Duchêt ed Mântva, al paèiṣ l’é ste mès ind al distrèt dal Cumisâri ed Gunṣêga. Dôp la cûrta parênteṣi napoleònica, l’é andê a fêr pêrt dal Règn Lumbêrd-Venét, fintânt che int al 1850 l’é stê dê al Duchêt estèins in câmbi ed Quistèl paşeda da Mantva a Mòdna. Al câmbi ed gvêren l'é stê 'na bôta mia céca per la comunitê ed Rōl, cun còst è stê ròt di ligâm che durêven da di sècol cun Mântva e tót al teritôri al s ' é catê işolê da chiêter cèinter dal stêt nōv.
La parôchia però la cuntinvêva a dipènder, dal 1820, dal vèschev ed Mântva e l’é stê per còst che, sòta la presiòun dal gvêren estèins, int al 1853 al pêpa Pio IX l’à mandê fôra al dispuṣisiòun pr’al pasâg ed la cêṣa ed Rōl int la diôceṣa ed Chèrp, còst l’é stê fât sōl int al 1852.
Dimòndi pateriôti rolèiṣ àn tôt pêrta al guèri d’indipendèinsa italiâna; fra quisché trî zòven vuluntâri, i fradê, Pellegrino, Giuseppe e Anastasio Lupazzi, ch’în môrt int al 1849 mèinter cumbatîven cun Garibaldi per difènder la Repóblica rumâna.
Ânca se Rōl l'ēra andê dèinter al nōv Règn 'd Itâlia cme cmûn unî a la pruvîncia ed Rèz al şvilóp che tót spetêven an n'é mia rivê. In tóti al manēr l'é dvintê pôst ed la Guêrdia Nasionêla e 'd un regimèint ed fanteréia, perché int al só teritôri, a gh'ēra al cunfîn cun l'Impēr austr-ungherèîs, sgnê dal Pûnt ed la Tajêda. Cun la costrusiòun ed la stasiòun ed la ferovéia Mòdna-Veròuna Rōl a gh' la chêva a gnî fōra da l'işolamèint a l'à infisî i cuntât cun l'antîga capitêla estèinsa, tânt da dmandêr 'd unîres a la só pruvîncia, dmânda però rifiutêda.
Ind la Reṣistèinsa italiâna al fasîṣem e ind la lôta per la libertê la cumunitê ed Rōl la s’é fâta nutêr ind al tōr pêrta cun al distacamèint ‘’Aldo’’ ed la 77 ª Brgâta S.A.P. a dimòndi asiòun ed rinfôrs e ‘d sabotâg (batâlia ed Gunṣêga, batâlia ed Fâbrich, sabotâg ed Pûnt Êlt, avrîl 1945) dóve în môrt 7 partigiân dal distacamèint.
Monumèint modifica
Al cèinter l’é in môd carateréstich emiliân, ‘na véia lònga cun al dòpi purdghê. A fiânch ed la cêṣa catòm al véli dal dō pió impurtânti famèj nôbili ed Rôl: “Véla Resti Ferrari” e “Véla Cerillo”. A’s cunsélia ed viṣitêr i giardèin de sté véli, quèl dimòndi rêri in un paèiṣ céch cme còst.
La cêsa ed Rōl l'é un insèm de stîl. La piânta dal pôst religiōṣ l’é 'd sicûr dal quatrsèint, al pôchi pitûri a frèsch armêṣ l’è un splèndid eşèimpi 'd afrèsch dal Sincsèint emiliân. L'altêr, che incō l'é dedichê a la Madòna dal Ruşâri, l'é dal XVI sècol, mèinter i bē stóch che adôben còla dal Sâcher Cōr în dal sē-setsèin
L’arnōv dal setsèint al zûnta ‘n altêr ed divêrs mêlmer, ‘na sagrestèia e di cunfesionêl fât dal tót da i mèister intarsiadōr rolèiṣ, ‘na belèsima tòra e bânch intarsiê. Int al 1800 a s’arfân al dō capèli ed fiânch rèiṣi ancòra pió bèli da un fînt mèlmer ed tânt culōr. Ind la secònda metê dal 1900 a vînen fâti al invedriêdi e al rusòun (butê zò ind la secònda guèra mundiêla). I lavōr ed restâver fât da pôch àn permés ed vèder ch' a gh'é un curtîl cun 'd atôrna un murèt ed quadrē ind la zôna che incō la vîn druvêda cme sagrê ed la cēşa, dóve 'na vôlta a gh'ēra l' antîgh simitèri. Ind i lavōr fât int la sagrestéia è stê verifichê che sòt al pavimèint d' incō a gh'é un pavimèint in côt a spîna ed pès.
Al fabrichêt dal cmûn, ‘na fîna costrusiòun ed l’otsèint, l'é stê un cunvèint francescân, dê, da i frê, a la Comunitas Roli, al cunséli di câp faméja dal pôst, e, da alōra, a gh'é sèimper stê dèinter al Cmûn. Al stêbil dal dé d'incō al gh'à 'vû un restâver ind l'Otsèint, mó a 's vèden incòra soquânt sègn pió antîgh, préma ed tót ind la ceşulèina ed S. Francèsch atâch al stâbil âcha lē pêrta dal vèc cunvèint e sèimper armêşa ed proprietê ed la Cmunitê. Ind al XVII e XIX sècol p'r al funsiòun l'é stêda dêda a la cungregasiòun dal SS, Sacramèint, 'na cumpagnía ed lâich dóve j elemèint a rapreşèinten al faméj pió impurtânti dal paèiş, in funsiòun fîn a lapréma guèra mundiêla. In cmûn a gh’é al Museo della tarsia rolese, dóve dèinter a’s câten i rolini antîgh e artigiân che fân vèder cme es fà ânch adèsa un têvel intarsiê.
Stèma modifica
Al stèma dal cmûn l’é fât da trèi crōṣ ed Malta, dedi al Marchèiṣ Ferdinando II da l’ ôrdin ed San Zvân int al 1610.
Cunuméia modifica
Produsiòun ed têvli intarsiêdi modifica
D'arcurdêr ind l'arigianê lochêl, la fabricasiòun ed tavlèin intarsiê ciamê "Rolini". Sté céchi ôvri d' êrt în 'na tradisiòun rolèiṣa fîn dal 1600, soquânt mudê a's pōlen vèder ânch adès ind i palâs duchêl ed Mòdna, Frêra e ind la règia ed Versilles. La lavurasiòun ed fîn dal lègn rolèiṣa la rîva al só mâsim spiandōr int al XVIII sècol, època ch' a s' arfà ânca la Sagrestèia dal Dôm ed Rèz. Un têvel rolèin" a gh' l' îva ânca la faméja ed Giacomo Leopardi e l'é ânch adèsa in mòstra ind al palâs ed Recanati. In pió di têvel é stê prudòt ânca trumeaux, armâri, castēri e consolles. La specialitê di sté môbil l'é che în sèinsa ciôld e che vînen druvê 'd êlber ed forèsti ed la pianûra emiliân - rumagnôla (la quêrsa rōra, al frâsen, al carpèin e pó di êter). I disègn pió caratérestich fât a 'd intârsi a fân vèder Sân Zôrz ch'al mâsa al drêgh, scachēri, intrèc ed brôchi ed fiôr tra quisché l'é carateréstich al sâleṣ.
Produsiòun ed vèin Lambrósch modifica
Dimòndi impurtânt ind la cunuméia lochêla l'é la Cantèina Socêla ed Rōl, la fà ûn di pôch vèin Lambrósch certifichê cun tót i D.O.C e D.O.C.G. pusébil.
Produsiòun ed rîṣ modifica
Vést la preṣèinsa ‘d un trèin dimòndi fangōṣ, fîn dal 1800 la campâgna tra Rōl e Chèrp l’é stêda cunltivêda a rîṣ. În incòra incō în in cumêrc dal qualitê ed rîṣ ed gèner Rolo. Ânch al dé 'd incō ‘na riṣêra artigianêla l’é in funsiòun in sté céch paèiṣ la gh'à in produsiòun divêrs gèner ed rîṣ cun di sistēma che s’arfân a i prém dal ‘900.
Produsiòun dal schêli modifica
La tradisiòun lochêla ed l’intârsi la s’é ṣvilupêda ind l’ambît industriêl vêrs la prudusiòun de schêli ed ‘na qualitê dimòndi êlta.
Produsiòun ed gèner alimentêr biolôgich modifica
La cultura cuntadèina ṣmercêda a la vòja ed mudêren, l’à purtê i cuntadèin rolèiṣ a metrés insèm in ‘na coperatîva lochêla per tgnîr adrê al cumêrc ed prudòt biolôgich cultivê int al tèri dal paèiṣ.
Curiositê modifica
- Rōl a’s câta apèina préma ed Ròma int la lésta di cmûn italiân mésa in ôrdin alfabètich. Ròma l’é ânch al nòm ed ‘na frasiòun cichîna dal cmûn ed Chèrp a sōl 3 Km da Rōl.
- Rōl al gh’à sōl un semâfor
- L’é al paèiṣ dó l’é nê al trumbetésta Demo Morselli
- Rōl l’é in pruvîncia ed Rèz ma la só diòceṣa l’é còla ed Chèrp (in pruvîncia ed Mòdna)
- A Rōl a ’gh riva la ferovéia e l’avtostrêda mó l’an gh’à mìa ‘na só usîda. La lénia feroviâria Mântva-Mòdna l’ a’s fêrma a Rōl, mó la fermêda l’a’s ciâma Rolo-Novi-Fabbrico. L’avtostrêda dal Brennero la gh’à ‘n’ usîda a Rôl ch’ l’a’s ciâmaReggiolo-Rolo.
Colegamèint estêren modifica
Materiêl pr'andêregh in fònda modifica
(manca):
- Graziano Castagnaro , Davide Ferretti , Gianni Truzzi - Note storiche sull'arte della tarsia a Rolo - Novi : LegnoLegno, 1991
- Gabriele Fabbrici - Contributo per la studio della toponomastica storica di Rolo : la leggenda delle origini dei Sessi : Rolo, 23 dicembre 1981 - Rolo : Tipografia Lugli, 1981
- Gabriele Mantovani - Storia di Rolo - Carpi : Libreria cooperativa Il Portico, 1978.
- Sergio Pineschi. Cronache di Rolo di ieri e di oggi - [Rolo] : Edizioni del Circolo Amici del "Diogene", 1996
Nôta: cla pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun da Rolo trâta da it.wikipedia.org.
Guêrda la stôria ed la pâgina uriginêla per cgnòser l'elèinch 'd j autōr.
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân