Ligûnchi
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Ligûnchi (Ligonchio in italiân Algûnc int al dialèt del pôst) l'é un cmûn ed 935 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz, l'è tra mezdé e sîra e a cîrca 65 chilômeter da Rèz. L'è al pió êlt cmûn ed l' Apenèin arzân, l'è tra la splèndida vâl ed l' Ôzla e còla dal Sècia, e atâch a i pē dal Mûnt Cùşna.
Al teritôri
modificaDōlsi rîvi 's mûden a trât rât e scarughê a fân un paeṣâg dimòndi particulêr e descumpâgn. Int i pûnt pió êlti 's vèden i sègn d' j antîgh giasêr ed l'ûltma època giasèinta. La pió grôsa pêrta dal teritôri l'è quacêda da bôsch, ind la pêrta pió bâsa: quêrsi, carpèin e castâgn e ind la pêrta pió êlta: faṣ e pîn biânch secolêr dal pôst. D'ed là dal lémit d' j êlber a se ṣvilópen fōrmi d'êlber ed séma, piâni e prê. L'è rèch ed fiôr e bèsti ed gèner pió rêr (gèli salvâdegh, orchidèi, ginsiâni – caveriôl, cêrev, muflòun, marmôti, rés, lōv e âquili).
Stôria
modificaAn n'è mìa precîṣa l'urègin dal nòm, ind i vèc documèint l'è scrét in divêrsi manēri: "Aligante", "Ligonchium", "Ligontum"o "Ligustrum" còst al gnriré da Légor, a sèmbra difâti che in tèimp luntân j Euro-Africân a s'în môs da l'Âfrica, atravêrs al regiòun dal Mediteràneo, a la cunquésta ed l' Eurôpa e che ind l'Itâlia setentriunêla în stê ciamê Légor. Da di documèint stôrich dal 1075 a riṣûlta che Ligûnchi l'é stê 'na Cōrt. La Cuntèsa Matélda ed Canòsa, int al 1076, l' à dê la cōrt ed Ligûnchi a la Badéia ed Frasinôr per prèir finansiêr la furtificasiòun dal Castèl ed Carpnèida cûntra i pusèbil atâch 'd Arrigo IV Rè ed Germâgna che in còl tèimp l'ēra in lôta cun Pêpa Gregorio VII. A 's gh'àn incòra nutési ed la Cōrt in un ât ed l'Imperadōr Federico I, al Barbaròsa int al 1158. Int al XIV sècol la fêva pêrt, insèm a Piōl di fèdev di Dallo ed Silân, 'na Sgnuría che, ind l' Apenèin, fra vicèndi altêrni a l'à fâta da padròun fîn a calêr e sparîr a Gôva ed Véla Mnôs al tèimp ed la Rivulusiòun Francèiṣa. Int al 1383 Ligûnchi e la só Rôca e cun Piōl în pasê ind al mân ed la faméja di Vallisneri ch'ēren padròun insèm a i Dalli dal castèl ed Piōl. Int al 1431 Piōl cun al só dipendèinsi ind al teritôri ed Ligûnchi e a Vâlj al s'è cunsgnê a Nicolò d' Este. Per ûn sècol e mèz la Véla ed Ligûnchi l'à fât pêrt ed la podesteréia de Mnôs e pó, cun Ospidalèt, Predêr e Cànōva, l'è dvintê pusès dal faméj Bertocchi e Bernardi. Al Dóca Rinaldo d'Este, vêrs la metê dal 1600, per 17.000 scûd là vendû Ligûnchi a i Cûnt Ferrarini. Int al 1750 Ligûnchi l'è pasê a la famèja Becchi a la fîn a i cûnt Contuti Castelvetri. Al tèimp ed la Rivulusiòun Francèiṣa Ligûnchi l'è stê dichiarê Cmûn sòta al cantòun de Mnôs. Cun la Restaurasiòun dal 1815 l'è dvintê incòra indipendèint. Int al Dizionario topografico storico degli Stati Estensi (1821-25) G.Tiraboschi al spieghêva acsé 'na pêrta ed la stôria ed Ligûnchi
“Ligonchium o Ligontum, Lingonchio, villa e chiesa parrocchiale dedicata a S. Andrea con titolo di prevostura nelle montagne di Reggio, e nel vicariato di Piolo, insieme con cui era feudo della nobil famiglia di Dallo, e fu un de’ luoghi che da Bartolommeo di Andriolo da Dallo furon nel suo testamento del 1383 lasciati a Guglielmo e a Ludovico figli di Veltro da Vallisniera, e fratelli di Adelasia sua moglie. Il Castello però e la Terra erano del Monastero di Frassinoro, ed è nominato Aligonte tra’ possedimenti di esso in una carta del 1164. Quindi castrum terre Ligonti cum villa Ligonchij, fu un di que’ luoghi che il detto monastero cedette in enfiteusi perpetua l’anno 1429. Al marchese Niccolò III e quindi nove anni appresso, cioè nel 1438 Veltro figlio del suddetto Guglielmo da Vallisniera cedette allo stesso marchese tutti i diritti che aveva in Ligonchio. Ora è feudo della Famiglia Cantuti.”»
Al frasiòun
modificaLigûnchi
modificaAl cèinter stôrich ed Ligûnchi l'è divîṣ in dû móc ed cà a i pē dal mûnt ed la Crōṣ: La Vâla e Ligûnchi Sōvra în: ûn a mezanôt cl' êter a mezdé dal drét muntarôt che inséma, int al medioēv, a gh'êra un'impurtânta tòra ed difèiṣa. Di stî dû cèinter al pió antîgh l'è prubabilmèint còl vêrs nôt ch' l' è ânca còl pió rèch de testimuniânsi stôrichi e archtetônichi. La cēṣa parochiêla la 's câta a dréta dal palâs dal Municépi, imbuchê, in diresiòun mezanôt, la strêda mèistra dal paèiṣ (via Valle), a 's incûntra, dôp pôch mêter al piasêl ed la cēṣa parochiêla, cun la tòra ch' la gh' é stà d'ed sôvra. La Cēṣa, dedichêda a Sânt'Andrea, la mòstra 'na facêda a capâna, vultêda vêrs sîra; 'na pôrta ed fiânch l'è dal XVII sècol, mèinter la tòr l'è stêda tirêda só ind la préma metê dal XVII sècol. Arfâta dôp al teremôt dal 1920. Vêrs mezanôt, ind al gróp ed cà, 's pōlen vèder dimòndi stâbil dal XVII e XVIII sècol: un stâbil al gh'à incòra 'na bèla facêda, prubabilmèint dal Sesèint, purtrôp in ruvîna. S' a 's và drét a's pōl vèder un fabrichêt forsi d'urègin dal Setsèint, cun al purtêl in sâs ed côch a 'd êrch ch' al s'arvés a livèl dal piân trèin, dôp pôchi duṣèini ed mēter, un gróp ed cà, cun un strèt sotpâs, dōve 's pōlen vèder soquânt interesânt fabrichêt d'època: tra quisché da nutêr 'na cà róstica cun dal fnèstri strèti quadrêdi e 'na masésa muradûra in prēda dal carateréstichi cà da cuntadèin ed l'êlt Apenèin dal XVIII sècol. Pió avânti 's vèden divêrs purtêl sia in lègn castâgn che in prêda tra quisché ûn a tót sèst in prēda bèin lavurêda, urnê in cêva cun al sègn bernardiniân, la pôrta al milèiṣum 1650. 'Na nécia murâria la ripêra invēci 'na bèla figûra a tót tònd ed la Beêta Vérgin. A 's vèden ânca soquânt mtêt, cun la carateréstica piânta a retângol e al tèg a dû spiuvèint. Al gróp ed cà ed Ligûnchi d'ed sōvra, ânca se pió puvrèt ed vèci testimuniânsi culturêli, l'è però meritèvol ed vîṣita per soquânti vidûdi: bisògna andêr só per la strêda pruvincêla ch' la và vêrs al Pâs ed la Pradarèina, fîn a rivêr a l'imbocadûra ed vía ed la Piôpa, che fōrsi l'êra l'antîga strêda principêla de sté cèinter. Ind l' andêr só pr'al strét vécol a s'incûntra un fabrichêt cun al sotpâs ch'al gh'à incòra 'na fnestrèina urnêda a fâsi cun un milèiṣum dal Sesèint. A l'intêren 'na nécia in muradûra, ch' la 's vèd ind al sotpâs, 's pōl amirêr 'na fugûra sâcra in mêlmer siglêda M.B.C. 1767 ch' la figûra la Beêta Vèrgin cun al Bambèin. In un stâbil l'è aṣvèin un purtêl dal Setsèint cun architrêv scuplî. S' a 's và avânti per i sotpâs strèt, i stréch vécol e róstich gróp ed cà in grând pêrta arnuvê 's rîva incòra ind la strêda pruvincêla atâch a ûn di principêl munumèint architetônich ed Ligûnchi: l'uratôri dediche a Sân Rôch. La costrusiòun, ch' la preṣèinta i carâter costrutîv ed l'architetûra religiōṣa ed l'êlt Apenèin dal XVII sècol, al fà vèder però in facêda dimòndi êter elemèint che pôrten a èpochi precedèinti cme al dîş un milèiṣum dal XVI sècol ch' as vèd ind la spalèta dal purtêl ed facêda, ind la spalèta a dréta 's vèd al milèiṣum 1576 cun ed fiânch 'na rōṣa. Etri rōṣi în intajêdi ind l'archtrêv, cun la scréta “RESTAURATU 1634”. A Ligûnchi a gh'è la centrêla elètrica, fâta ind j ân '20, ch' l'è un eṣèimpi ed 'n' architetûra ch' la s' adâta a fêr tót, in manēra a fiôr, sègn ed ch' j ân là.
Sincsèr
modificaPer soquânt al só nòm al vîn da la cultivasiòun di sèr, per di êter a i sinch fradê Cerri, nôbil bavarèiṣ, che dal secònd marî ed Matélda ed Canòsa, Guelfo ed Baviera, àn avû la cuncesiòun de sté pcòun ed tèra. A la fîn dal 1700 Sincsèr l'êra un cèinter agrécol ed grôsa impurtânsa: l'ēra ciamê al granêr ed l' Apenèin arzân. Gajêrd ânca l'alevamèint dal bestiâm da chêrna e da lât. 'Na carateréstica dal paèiṣ l'è 'na rêda de stradlèini salghêdi che vân só vêrs la cēṣa. Dimòndi interesânt, dal punt ed vésta stôrich e architetônich, al gróp ed fabrichêt ed Cà Magliani dal Setsèint.
Cavrîl
modificaInd i tèimp indrê l'ēra 'na tèra ch' la rendîva, ind al fiânch ed mezanôt a 's cultivêva dal granâj, mèinter ind al fiânch a mezdé l'ēra bundânta la cultûra di pèir, pòm, mó préma ed tót al tâs e la srèiṣa salvâdga, ch'al dêva, in pió di frût, la frûta pèsca: côla, cumpâgn a la gòma, druvêda da i marangòun. A Cavrîl, sòta i Vallisneri, a gh'ēra un pôst in dóve 's catêven i mercânt a tratêr j afâri; tra quisché i pió atîv ēren i Scaruffi, d'urègin ungherèiṣa. Ûn de sté famèja, dôp èser stê numinê per mêrit Cûnt, al s'è trasferî a Rèz dóve è nasû Gasparo Scaruffi mercânt, studiôṣ ed cunuméia, banchēr, che, al servési 'd Alfonso II ed Frêra, l'à prupôst ed druvêr un sistêma munetâri ind i scâmbi internasionêl ch' al vîn druvê incòra incō. Per côlpa ed 'na grôsa frâna ch' la rèiṣ mìa abitâbili dimòndi cà ed la pêrt vècia dal paèiṣ, al cèinter l'è drē ṣvilupêres a mezdé, vêrs Ligûnchi.
Caṣalèin
modificaL'é insém a la pruvincêla Ligûnchi-Véla Mnôs a matèina ed Ligûnchi e a i pē dal mûnt Bagioleto-Prē ed Sara. L'è fâta da trî cèinter abitê: Caṣalèin, Cà Bracchi e Lōgia. La frasiòun ed Caṣalèin l'à fât perta di pusès dal cunvèint ed Canòsa ed Sânt Apolôni. L'è stê ânca óna dal véli dal marcheṣê 'd Piōl, feved di Bernardi. La cēṣa ed Caṣalèin l'è dedichêda a Sân Rôch, a gh'é ânca 'na maestê dal XVIII sècol cun 'na scultûra a tót fònd sèimper ed Sân Rôch. In un vèc fabrichêt, drē a la cēṣa, a's lēz, insém a 'n architrêv, la dâta dal 1516.
Muntcâgn
modificaAl nòm Muntcâgn al deṣvîn da cagnōla: pôst in dōve a gnîven instruvî i nōv nôbil ed Cōrt (ciamê dal pôpol cân). Volgarmèint ciamê al Mûnt ed la Cagnōla, dôp insivilî in Muntcâgn. Al paèiṣ l'è insém a la Pruvincêla Ligûnchi-Véla Mnôs. Tra i pôst interesânt dal pûnt ed vésta stôrich e architetônich a s segnêla 'na costrusiòun dal XVII sècol, ind la cēṣa dal paèiṣ a gh'è un tabernâchel in lègn dal '600, 'd impurtânt valōr, fōrsi dal scultōr Ceccati.
Ospidalèt
modificaL'è 'na cgnusûda stasiòun per siêr ch' la fònda la prôpria richèsa insém al turîṣem dal dō stagiòun: in istê e in avtón, sté cèinter l'è dimòndi frequentê perché réch ed prudòt dal sòt bôsch: fónz, bèc, lampòun e frâvli. Ospidalèt l'è stê fèdev ed Matélda ed Canòsa. Al nòm al deṣvîn da 'n uspési fât fêr per dêr da magnêr a i pelegrèin stóf e spêrs che gnîven zò dal Pâs Pradarèina vêrs al paèiṣ, urientê da i bôt ed 'na campâna. A 's dîṣ ch' la sia stêda la 'stèsa cuntèsa Matélda a vrèir la fundasiòun ed l'uspési. Incō a 'd arcurdêr al pasê a gh'în armêṣi sōl soquânti prēdi sculpîdi, tra còsti 'na cêva 'd un purtêl dal XVII sècol. Al taramôt dal 1920 l'à difâti butê zò tóta la frasiòun.
Piōl
modificaAl pôst l'è insém a la pruvincêla Ligûnchi-Véla Mnôs. L'é insém a la séma 'd un muntarôt ed prēda ed côch al se ṣlòunga a matèiva vêrs l'Ôzla. Fîn al 600 cîrca, per la só puṣisiòun stratègica, a Piōl a gh'êra un castèl furtifichê, l'è stê préma di Dalla e pó di Vallisneri. Int al 1454 Piōl l'à fât pêrta ed la podesteréia de Mnôs, pó l'è pasê al fèdev di Brusati e int al 1563 di Tassoni; dôp cîrca un sècol àn tôt al pôst i marchèiṣ Bernardi fîn a la scanṣladûra di fèdev. L'à fât pêrt dal cmûn ed Ligûnchi che al gh'è andê a drē ind al sôrti. Tra j elemèint stôrich e architetônich în 'd arcurdêr trèi maestê in nécia dedichêdi a la Madòna dal XVIII-XIX sècol.
Int al 1454 al dóca Borso d'Este l'à scrét: «Li homini de Piolo sono a le frontiere di Toscana...»
Vâlj
modificaAl nòm Vâlj al deṣvîn da la parôla latèina Vagus, oséja Vagante vagabònd, ch'al sèmbra arcurdêr al scuriasêdi di tânt pôpol tra quî i Lègor che s' în fermê per un pô ed tèimp in sté teritôri. Dō burghêdi divéden al paèiṣ: Vâlj Vècia e Quercêra. A Vâlj Vècia 's vèden soquânti cà in prēda cun stablidûra in tèra crēta, al vâschi da bughêda e la céca piasèta dal paèiṣ. Da Quercêra 's pōl vèder óna dal pió bèli vidûdi, difâti as pōl vèder la Prēda ed Bismântva, al Preêlpi, al Mûnt Cùşna, al Mûnt Caṣarôla e al Mûnt Vintâs
Giardèin
modifica'Na blèina burghêda cun pôchi cà da cuntadèin, quêṣi bandunêda, l'è a mezanôt ed Sincsèr. A lòng a la strêda 's pōlen catêr di maciòun ed môri e curnêl, prê vèird e piânti da frûta: d'ed ché prubabilmèin al nòm Giardèin.
Giarōla
modificaAl vicèndi stôrichi de sté frasiòun în lighêdi strèchi a còli dal Livèl Nassetache a 'gh fêven riferimèint ânca Sincsèr, Câmp e Cavrîl. Ind la piasèta dal paèiṣ a gh'è un céch uratôri dedichê al Bambèin Gesó ed Praga, finî int al '60 e da pôch restarvê.
Canōva
modificaCanōva cun Ligunchi, Ospidalèt e Predêra, dôp avèir fât pêrt ed la Podesteréia per ûn sècol e mèz, l'è stê fèdev ed la faméja Ferrarini per ûn ân, pó pasê a i Becchi e, ind j ûltem ân che gh'êren incòra i fèdev ,l'êra dal Cûnt Contuti-Castelvetri Nestore Giuseppe. A gh'è un antîgh gróp architetônich ciamê la Cōrt di Pêpa, dal XVI sècol, fât fêr da la faméja di Papi, scapêda da la Tuscâna, la s'è spustêda in stî pôst. Al gróp ed cà l'è fât da quâter pêrti che cumbînen un curtîl sarê: al purtêl d'ingrès, la cesulèina, al purdghêl e l' êla ed la cà. Al stèma a riliêv ed la faméja l'è sculpî ind al lêregh purtêl cun êrch urnê da un bugnê fermê da 'na cêva ed vôlta. Pasê al purtêl as va dèinter in 'na lêrga côrt dōve ind al la pêrta a sîra a gh'è al purdghêl fât da quâter archêdi in sâs ed côch dal pôst. La quaciadûra l'è in sôliti lâstri. In 'na nécia, ind la pêrta centrêla, a gh'è 'na céca scultûra in mêlmer ed la Madòna cun la data 1843. Int al 1988 la Cōrt di Pêpa l'è stêda mésa sòta la protesiòun dal Ministêr per i Bèin Culturêl e Ambientêl. Vêrs vâl ed la Cōrt a ghé Canōva Bâsa, bōregh ed cà, soquânti ed còsti, 'd antîga e carateréstica costrusiòun, în dèinter in un splèndid pêrch naturêl fât ed piânti secolêri.
Lôgia
modificaUn céch cèinter abitê a dréta dal turèint Ôzla, dóve int di tèimp indrē a gh' ēren quâter mulèin a âcva in sâs cun êrch ed paṣag ed l'âcva, bèle cgnusû int al 1888. Adès a 'gh n' è sōl trî. Dimòndi interesânt în l'ûratôri ed la faméja Sacchini, fât int al XVIII sècol, dedichê a la Santésima Nunsiêda, a Sân Francèsch 'd Assisi, e a Sân Bertlamè apôstol, un fabrichêt dal Setsèint, 'na figûra sâcra in mêlmer dal '900 ed la Vèrgin cun al Babèin e un sânt, e al vâschi per la bughêda cun la funtâna in sâs, incora druvê dal pôchi faméj armêṣi.
Sturièli e fôli ed Ligûnchi
modificaPurtêr l' ôrs a Mòdna.
modificaSòta a Borso d'Este la Câmbra Estèins int al 1451 la cedû la pêrt d'ed sōver dal Mûnt Sigòla a Sorâg un bōregh ed la Garfagnâna, în câmbi àn vrû che la gînta de sté cèch bōregh la purtés a Mòdna un ōrs vîv, opór un cinghiêl e in mancânsa ed tót dû un nimêl ed 300 lébri cîrca 90 chîlo.A nasîva acsé al dét tōr l'impègn ed purtêr l'ōrs a Mòdna per dîr tōres un grôs impègn. Secònd la môda ed chî tèimp l'ōrs al gnîva purtê a Mòdna mìa per èser magnê mó cme portafortûna cûntra al mêl sutîl(tubercolosi in italiân). Francesco Milani ind al só "Minozzo negli sviluppi storici della Pieve e Podesteria" al scrivîva acsé:
La fôla di trî brigânt
modificaLa stôria la sucêd atâch a l'ân mél. Pigo, Ligo, e Silo ēren trî fradê che s'în arblê al padròun perché al vrîva fêregh paghêr dal grôsi gabèli, per còst a l'àn masê e per lughêres în scapê int al nôstri muntâgni. A gh'în andê a drē di êter zōven e sēgh àn fât 'na bânda ch' la rubêva e la saczêva. Mès insèm un bèl pó ed rôba rubêda e stóf ed cla véta, i trî fradê àn decîṣ de spartîres al maghèt e 'd fundêr tri paèiṣ per andêregh a stêr per sèimper. Pilo al s'è fermê insém a un muntarôt suladajê e l'à fundê Piōl; Ligo l'à pasê al fiòm e quêṣi ed frûnt a Piōl l'à fundê Ligûnchi; Silo pasê al Pradarèina e aṣvèin al surzèi dal Sèirch l'à fundê Silân.
Al panèin ed Sân Rôch
modificaInt al 1635 la spavintōṣa pèsta, ch' l' îva bèle fât di dân in tóta l'Eurôpa, l'è rivêda ânch in Itâlia. Arsanadōr ed la pèsta l'è ste dichiarê Sân Rôch e per còst venerê dapertôt. Alōra a 's pinsêva ch' l' ōra asê tuchêr 'na só arléquia o 'na só figûra per èser guarî dal mêl. Ânca Ligûnchi l'à tirê só un céch uratôri in só unōr. A l'aniversâri ed la fèsta a ló dedicheda, al pâroch ed Ligûnchi al dà fôra incòra incō un panèin benedèt ch' al vîn tgnû dacât int la panarèina cme portafurtûna cûntra tót i mêl.
Personâg ed Ligûnchi
modificaIva Zanicchi - cantânt - nêda al 18 znêr 1940 a Vâlj
Materiêl pr'andêregh in fònda
modifica(manca):
- Ligonchio: guida turistica - Ligonchio : Amministrazione comunale, 1995.
- Ligonchio : le sue frazioni e i luoghi più caratteristici : guida pratica - Amministrazione comunale di Ligonchio. - Ligonchio : Comune, 1999.
- Mario Scaruffi - Ode a Ligonchio Storia. Panorama. Folclore - Cavriago : Tipolitografia Bertani & C., S.a.
Wikimedia Commons contiene file multimediali su Ligûnchi
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân