Vsân
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Vsân (Vezzano sul Crostolo (in italiân ) l'é un cmûn ed 3.796 abitânt edla pruvîncia ed Rèz e l'é a mezdé e a cîrca 15 chilômeter dal cèinter ed Rèz Bagnê dal turèint Cróstel a's câta in 'na puṣisiòun ed cèinter tra la pianûra e la muntâgna ch ' a j unés la Strêda Statêla 63 dal Pâs dal Cerêto
Stôria
modificaL'é a mansèina dal Cróstel. Al j urègin de Vsân a s'arfn a l'êlt Medioēv, ind al só teritôri i Rumân ân fât tânti dmus cuntadèini. In època medievêla l' à rapreṣentê un impurtânt presédi difensîv e 'd cuntròl dal véi ed cumunicasiòun da e per l' Apenèin arzân. Al castèl, butê zò int al XV sècol, l'êra, ind la préma metê dal XII sècol, di Canòsa che s'al quistunêve cun i Vèschev ed Rèz e i da Fogliano. Al castèl ed la frasiòun ed Muntêlt l'é stê di Canòsa pó 'd j arzân, pó di da Fogliano préma d'èser unîda al Duchêt Estèins int al 1420, che l'àn infevdê a dal faméj fidêdi. Al Cmûn dal dé d'inco l'é nasû, só decrêt ed Luigi Carlo Farini al 1 de znêr dal 1860; al prém nòm de Vsân, a gh'é stê zuntê int al 1862 ânca còl ed insém al Cróstel. Vsân al s'é fât nutêr, da che indrê, d'ed là che per èser un impurtânt ṣnōd ed cuminicasiòun, ânca per la preṣèinsa ed grândi chêvi ed gès, dōve dimòndi gînta dal pôst a gh'à lavurê. Ind al cèinter stôrich e int al frasiòun a 's vèden incòra soquânti Cà a tòr dal XV sècol. Al 24 ed zógn dal 1944, int la localitê ed La Bètla (La Bettola in italiân), é stê fât da i nâṣi-fasésta l'òrend masâcher dōve în môrt 32 civîl ed tóti al j etê sia mâs'c che fèmni.
La cunuméia
modificaLa cunuméia l' a' s pôgia insém a l'agicultûra ( granâja, óva da vèin, furâg), l'alevamèint e l'indóstria, atîva ind i setōr ed la teṣdûra, metalmecânich (machinâri per l'indóstria alimentêra), ed l' abiliamèint, dal matèri plâstichi, di materiêl da costrusiòun, ed la lavurasiòun dal lègn (imbalâg).
Al Frasiòun
modificaVsân
modificaVsân l'é al cèinter principêl e l'é al pôst dal minucèpi al ' se ṣvilópa a i fiânch ed la Streda Statela 63 in diresiòun dal pâs dal Cerêto. Post dal pêrch póblich Pineta, cnusû in pruvîncia cme La pinetina, cèinter 'd educasiòun abientêla cun la carateréstica dal recóper dal bèsti frîdi. Famōṣa ânca l'ativitê ed la chêva dal ges in localitê Mûnt Gès. La cēṣa dedicheda a Sân Marèin la gh'à 'na bèla facêda a capâna e un intêren a ònica navêda cun vôlta a bòta e capitê urnê in bundânsa che fân pió bê i sê altêr ed fiânch. Restarvêda int al 1990, dōve, d'ed là ed soquânti pitûri asê bèin fâti, în tgnû dacât sê pajôt in scajôla fôrsi fât tr'al XVII e al XVII sècol, é stê arnuvê ânca 'na pôrta ch' la gh'êra bèlo dal 1515 cun d'ed sōver 'na lunèta ed valōr dōve în sculpî i sègn ed la faméja di Canòsa. La localitê Sèdri l'é numinêda ind i documèint dal 1447 e a la fîn dal 1700 l'é 'na véla dal fèdev di Cassoli. Mó la localitê l'é d'urègin rumâna dal têrd peréiod repoblicân. Ind al cèinter dal bōregh a gh'é un impurtânt tòra a trî livê cun al curdòun dal granêr môrt cun i quadrê més a dèint ed sèiga. Pôch luntân a 's vèd un stâbil sgnurîl dal XVII sècol cun dō tòr e davânti un curiōs mûr. A matèina dal turèint Câmpla a gh'é un stâbil sgnurîl dal sincsèit cun 'na lògia tampunêda e 'na tòr a trî livê.
Carâta
modificaAl nòm Carâta al diṣvîn da cà in bliṣghêda o in spicajòum. Ind la zôna meridiunêla dal bōregh a gh'é un stâbil dimòndi antîgh cun la schêla d'ingrès avêrta e da 'na maestê a la Beêta Vèrgin dal 1853. La pêrta setentriunêla dal bōregh l'é fâta da soquânti cà in prêda dal prém 900 e da la nōva cēṣa parochiêla in manêra medievêla só prugèt ed l'architèt Baldini.
La Vècia
modificaAl nòm ed La Vècia sèmbra ch'al deṣvègna da la preṣèinsa ed 'na vècia stâla druvêda, da ché indrê, pr' al câmbi di cavâi. La cēṣa, dedichêda al Cōr Imacolê ed Maria, l'é stêda costruîda a l' inési ed j ân sinquânta só prugèt ed l'architèt arzân Enea Manfredini, al só intêren dmòndi ôvri ed l'artèsta Renato Valcavi in dōve al pôrti rapreṣèinten un dègn bilièt da vîṣita. Interesânt al bōregh Cà Cesari, dal têrd medioēv, fât da un cèinter cun bèin dêṣ cà òna atâch a cl' êtra. Al cèinter dal bōregh a fà mòstra un bèl fōren urnê cun di sègn ed bòuna furtûna. Al carateréstichi dal bōregh în stêdi in grând pêrt scanṣlêdi dal stablidûri. Mûnchi gustōṣa vâl réca ed piânti, ed pûnt ed vidûda e puntegêda da bōregh, ed valōr stôrich e tgnû dacât discretamèint
Muntêlt
modificaLa preṣèinsa di rèst da castèl matéldich, ch' a's vèden incòra ind la séma dal muntarôt Muntêlt, ed la tòra ed l'antîga cēṣa tirêda zò int al 1959 perché l'êra mêl mésa e di bōregh cun di impurtânt fabrichêt cuntadèin ch' al rènden un pôst dimòndi interesânt. Al gh' à un recôrd ch' al mêrita d'èser arcurdêr: la magiōr dal cà a tór unîdi in un sōl pôst. L'é 'na zôna turîda , ch' la gh'à pôch paragòun und al tertôri emiliân. Riôl bōregh d'urègin medievêla cun la preṣèinsa ed soquânt fabrichêt d' urègin antîga ('na cà a tòr cun la clumbêra dal XVII sècol) e'd un bèl pòs cun la quaciadûra a pûnta. Sti pòs, ed sôlit fât in prêda e cun ind la séma 'na sfêra dal bòun avgòri, a's pōlen vèder ânca ind la zôna 'dla burghêda ed Vindé.
Padêrna
modificaAl paèiṣ l'é divîṣ in cèchi burghêdi ciaschedòna ed lôr la preṣèinta un quêlch elemèint 'd interèsi stôrich e architetônich. La cēṣa dedichêda a Sân Michēl l'é in 'na bèla puṣisiòun ed vésta, la tòr la 's vèd bèin da la S.S.63. Restarvêda int al 1988, al só intêren trî bê altêr ed l'otsèint in scajôla, dû ed quî lé ôvra di Fradê Tondelli ed Rèz. Ònica ind al teritori vesanèiṣ a 'd avèirun ôrghen a câni – Riatti 1932- l'é stêda e l'é pôst ed cuncêrt che dân int l'ôc. Ind al pôst in dōve gh'é la cēṣa adèsa 'na vôlta a gh'êra un castèl butê zò int al 1300 da i Sgnōr ed Rèz. In localitê Mlân un uratôri ed l'otsèint e un bèl bōregh in prêda; a Sgnân un uratôri dal XVIII sècol e di stâbil ed bèla fatûra. In localitê Tvajô 'na bèla cà a tòr cun al balchio (baladōr).
Pecorîl
modificaAl nòm de sté frasiòun al deṣvîn da la preṣèinsa, in tèimp indrê, ed dimondi ed pegrêr. Int al XIV sècol al fêva pêrt dal fèdev di Canòsa. Dal 1447 al 1605 l'é stê lighê al fèdev de Vsân, pó l'é pasê al fèdev ed Bedògn fât da Cesare d'Este int al XVIII sècol. Pecorîl al se ṣvilópa lòungh a l' antîga strêda fâta fêr da Dóca ed Mòdna int al 1798. Al bōregh al gh'à tânt fabrichêt ed dimòndi impurtânsa architetônica e stôrica fra quisché 'na cà a tòr dal têrd medioēv (dimòndi ruvinêda). Bōregh 'd urègin medievêla més ind al mèz ed la valêda dal turèint Câmpla al gh'à d'ed sōvra al bōregh ed Chêsla ed Canòsa dōve gh'é la cēṣa ed Sânta Eufèmia, ânca lê 'd urègin medievêla. D' ed dèinter la cēṣa l'é dal sê-setsèint cun al sufét a vôlti. Sibèin al mudéfichi fâti al fabrichêt ind i sècol, la cēṣa, l'à mantgnû la diresiòun e l'impiânt uriginêl. D'ed là ed la cēṣa int al bōregh ed Chêsla în da segnalêr soquânt stâbil cuntadèin; in particulêr còl atâch a la cēṣa la preṣèinta 'na cōrt ed impurtânt interèsi stôrich e architetônich.
Personâg famōṣ de Vsân
modifica- ANTONIO BAZZANI - dutōr (1753 – 1833)
- ANTONIO CASOTTI - architèt (1423 – 1494)
- LUIGI CASOTTI – mèister ed lètri - poēta lèrich (1861 – 1941)
- ANGELO MANINI - scultōr (1814 – 1890)
- Pêder IGNAZIO da Vsân al sècol ORESTE MUSI - poēta lérich e publicésta (1896 – 1952)
- DOMENICO PELLIZZI - pitōr (1818 – 1874)
- RENATO VALCAVI - scultōr (Muntêlt, 1929 – incòra al mònd)
Materiêl pr'andêregh in fònda
modifica(manca):
- Guido Agosti ... [e al.] - Le cave di gesso nel comune di Vezzano sul Crostolo : 700 anni di storia - Vezzano sul Crostolo : Sine tempore, 2004
- Luciano Patroncini -Resti di insediamento preistorico sul monte del gesso a Vezzano sul Crostolo. - Reggio Emilia, 1981- Estr. da: Quaderni d'archeologia reggiana. 4/80
- Sauro Rodolfi - Strumenti musicali nel territorio comunale di Vezzano sul Crostolo : campane e organi - Vezzano sul Crostolo : Sine tempore, 2004- Quaderni di storia locale.
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân