Castelnōv ed Sòt
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Castelnōv ed Sot (Castelnovo di Sotto in italiân) l'é un cmûn ed 8.503 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz l'é a nôt e a 16 chilômeter dal cèinter ed Rèz.
Stòria
La stòria antîga
L’òm al gh’é gnû a stêr bèle da l’etê ed la prêda, cme al gh’êra anch in còl dôp l’etê dal brònz (terimêri) al dîṣen al catêdi fâti ind la secònda metê ed l’otsèint. Dop la costrusiòun ed la via Emélia fâta int al 187 p.C., i Rumân în andê avânti cun la spartisiòun agrâria (centuriasiòun) ed lêrghi zôn ed teritôri. I sègn de sté grandiōṣ lavōr a’s vèden incòra incô ind al strêdi che s’incrōṣen a ‘d angôl rèt a distânsi cumpâgni tra ‘d lōr, cun i relatîv fôs sculadōr e daquadûra, che fân tânt pès ed tèra quadrê (centòri) ed 710 mêter ed lê. La cunsègna a i dimòndi cuntadèin rumân, préma ed tót suldê cungedê, di pès ed tèra acsé utgnû l’à purtê a ‘na lavuraziòun e un popolamèint de sté campâgni mai cgnusû préma. La caschêda ed Ròma, sucèsa int al 476, al j invasiòun barbârichi, al tanti aluviòun dal Po, diṣastrōṣa còla ed l’ 859, àn purtê a la ruvîna al j ôvri ed bunéfica rumâna cun al lôgich impantanêres e l’abandòun dal campâgni. Sibèin còst in soquânti tèri che s’égh prîva stêr în andêdi a stêregh ed la gînta che cun un lavōr lèint mó tgnés ed risanamèint e ‘d l’arnōv ed vècia bonificasiòun rumâna a ‘gh l’àn cavêda, ânca cun l’incuragiamèint e cun la dréta di frê Benedetèin dal badéi atâch cme Bresèl, Pèrma Rèz a fêr turnêr a nâser sté cuntrêdi. Al nutési ed la stôria lochêla a vôlen che al risanamèint dal tèri àn fât la lōr pêrta ânca dimòndi Longobêrd che scapêven dal sitê cun l’arîv di Frânch int al 774 che ché s’în lughê e che pó a gh’în armêṣ per sèimper. Schêrsi în al nutési dal j invasiòun barbârichi fâti da Eruli, Goti, Greci, Longobêrd e Frânch dal V al IX sècol. A ‘s sà che per difèndres dal j invasiòun d’ j Óngher al divêrsi comunitê, i pusedimèint civîl o ‘d la Cêṣa e i divêrs cèinter abitê, per la difèiṣa di lōr bèin a s’în fât tót intōrna dal j ôvri ed difèiṣa, per lo pió dal j imperdghêdi, magâra circundêdi da di fusòun, dōve a prîven mètres al sicûr i cuntadèin sòta ed lōr. A’s bóten acsé i fundamèint di prém castê a la bòuna, la costrusiòun le cuntinvêda ânca dôp la batûda d’ j Óngher int al 955, a nâsen acsé, dôp i castê, ânch al prémi cōrt. A Melètol, sòta i Canônich ed S.Maria ed Pèrma, a s’é tirê só al castèl, prubabilmèint ind la pêrta tra mezanôt e matèina dal teritôri, dōve a s’é catê sègn ed la teramêra e ‘d la centuriasiòun rumâna.
Al peréiod di fèdev
Int al 1602 sté Castèl insèm a la Cōrt l’é stê dê in fèdev a i Sgnōri Wiberti che l’ àn tgnû fîn al 1160. Secònd G.B.Pallaia Sigifredo da Lóca, patriêrca di Canòsa, vêrs la fîn dal IX sècol l’à cumincê a cumprêr dal tèri int l’arzân, int al mudnèiṣ e dimòndi anch a Castelnōv in dōve l’à tirê só anch un castèl (mó an gh’ é nisûn documèint insém a l’argumèint). A’ s gh’à però nutésia, in un documèint dal 980, ‘d un Castrum Novum, mèinter, in un documèint dal 955, a fugûra sōl S. Savèin tra i bèin canosiân. In tót al manēri Sigifredo l’aré furtifichê ânca Curnèdel, Cugrós e Lèmit. Per quânt riguêrda al teritôri ed Cugrós a’s pōl dîr ch’ l’é stê interesê al’ôvra ed centuriasiòun rumâna dal IV sècol, e ânca a la bunéfica fâta dal cōnsol Marco Emilio Scauro dal 15 p.C. L’à subî al guâst in sègvit a la ruvîna ed Ròma, mó l’é dvintê cèinter abitê bèlo vêrs la fîn ed l’otêv sècol e l’à ‘vû al só deciṣîv ṣviló int al X sècol cun tōr al nòm ed La Véla. Secònd G.B. Pallaia[1]al pusès di da Canòsa insém a Castelnōv ed Sòt al s’é purtê avânti cun Adalberto, Tedaldo, Bonifacio fîn a Matilde. Mó l’é pió fâcil che fósen ...alcuni milites dei da Canossa, i cosiddetti figli di Frogerio, consorteria nobiliare che si evolverà poi nella famiglia da Correggio a ‘d avèir al cuntròl insém al Castrun Novum fîn a la fîn dal X sècol d’ed sōvra a ch’al j êtri faméj. La Rôca l’é strêda arfâta in muradûra da i Sgnōr da Curèz ind al tèimp da lōr pusesiòun ed Castelnōv ed Sòt, che s’în preocupê d’ed là de slarghêr i pusedimèint ânch ed dêregh al giósti difèiṣi, àn tirê só ‘n lêrga tòra quadrêda da druvêr cme furtèsa e uservatôri, àn custruî per la popolasiòun ‘na Cêṣa dedichêda a S.Andrèia Apôstol. Soquânt di da Curèz în stê ed cà ind la Rôca ed Castelnōv, cme Gilbêrto al Difensōr (Sgnōr ed ‘na lerga zôna padâna cun cèinter Pèrma ch’al metîva al sicûr in Castelnōv ôghi vôlta al só vicèndi ed guèro e polétichi andêven vêrs al pêṣ, cme a tôr só nōvi fôrsi per la rivîncita e in dōve l’é môrt int al 1321. Al sôrti de sté famèja în pasêdi int al mân di fōl ed Gilbêrto, in particulêr ‘d Azzo, amîgh dal Petrarca e dal lètri, mó mêno dal j êrmi, un ajót indspensâbil per al cmând in cl’ època lé. Int al 1454 l’é finî al pusès di da Curèz quând, i Sforza, a la fîn ed la guèra ed la sucesiòun pr’ al Duchêt ed Milân (Pêṣ ed Lodi) a n’în dvintê Sgnōr insèm a teritôri a mateina ed l’Èinsa.
J Este
Int al 1479 j Estèins, che mirêven a rinfursêr al lōr Stêt fîn a l’ Èinsa, j àn fât un scâmbi cun i Sforza, ch’ al metîva d’acôrdi Milân e Frêra, purtând Castelnōv e Bresèl sòta ed lōr in câmbi ed Castelnōv ed Turtòuna. A i da Curèz a sté pûnt an gh’é armêṣ êter che ripieghêr ind la Cuntèia ed Curèz. Mó dôp ed pôche ânch j Estèins àn duvû cêder al pâs al j êrmi: còli dal Stêt ed la Cêṣa, decîṣ d’impònrês in Emélia. Acsé dal 1512 al 1523 Castelnōv e Bresèl e al frasiòun în stê gvernê per mèz ed Cumisâri dal Vaticân (tra quisché Valerio Pellicani, ch’l’à fundê e fât tirêr só, int al 1519, ind la strêda d’ed Sōver, adèsa via XX ed setèmber, al Cunvèint dal Sōri agostiniâni dal Corpus Domini. Int al setèmber dal 1523 a gh’é stê al ritōren d’ j Este in quânt la sitê ed Rèz, a l’arîv sòta al mûri dal trópi dal dóca Alfonso ch ‘al s’êra aleê cun i Francèiṣ, la gh’à avêrt ed só volontê al pôrt ed la Sitê. In cunseguèinsa Castelnōv insèm a Bresèl, Muntèc e a i Castê ed la muntâgna în pasê subét a j Estèins. In cól peréiod, ed turmintêdi vicèndi, la Cumpagnía ed la Misericôrdia, socetê ed civîl ed divêrsi râsi socêli, la sintû la necesitê ed fêr ( o turnêr a fêr, secònd la tradisiòun) un Hospitale per i pôver malê e dedichêregh l’impègn ed caritê di sôsi. I crunésta în mìa d’acôrdi int al giudési só i nōv Gvernânt: delûṣ Gian Battista Pallaia: ...si disse che avessero cambiato il rame in oro, ma oggi si potrebbe dire l'oro in rame. Sudisfât Giuseppe Colombi: ...governo fecondo di benessere e miglioramenti tanto morali che materiali. Fôrsi, cme sèimper, la veritê la stà int al mèz. Int al peréiod dal gvêren d’Ercole I° d’Este în stê més a pôst i pûnt alvadōr dal dō pôrti dal Paèiṣ: Sant’Andrèia e Sant’Agustèin. A’s tratêva sicuramèint ed necesâri amṣûri ed difèiṣa, acsé cme în stêdi rinfursêdi dal j êtri prutesiòun. L’é stêda tirêda só la Cêṣâ ed Sânt’Agustèin atâch al simitèri dal dé d’incô: per comodo dei castelnovesi di fuori, int al 1489 a gh’é stê zuntê un cunvpint céch ed frê Agostiniân armês in funsiòun fîn al 1666. Int al 1559 é finî la lònga guèra tra Frância e Spâgna, che cun la pêṣ ed Catéau-Cambresis l’à avêrt un relatîv perèiod de stabilitê, ind al ‘stès tèimp al nōv Dóca Alfonso II° d’Este l’à més mân a l’ arnuvamèint aministratîv di só pusès cun al rifurmêr j Antîgh Statût ed la Cumunitê per fêri dvintêr pió adât ai nōv tèimp. Dôp la rifōrma di Statût al Cunséli di Sêv ed Castelnōv, fât da 18 câp ed faméja tirê só a sôrt ân per ân in rapreṣentânsa dal Castèl e dal frasiòun (cumprèiṣ Campéṣen), cun al Podestê, numinê dal Dóca, cme presidèint, al curêva al bòun andamèint di bèin póblich, dal cuntròl dal j âchev (bunéfica, daquadûra, mêṣni), a la manutensiòun dal strêdi, al rifurnimèint dal sêl e dal farèini, al funsionamèin di fōren; e ânca la tirêda só anvêla dal Nudêr (segretâri dal Cunséli), dal Dutōr ed cundòta, dal Masêr, dal Piasêr, dal Còunsol, e via acsé. Int al 1581 al Dóca, per favurîr e mèter in règola al ṣvilóp dal Comêrc e dal j ativitê l’à dê a la Comunitê, ind al cunfermêr la tradisiòun, al privilèg ed tgnîr al fêri ed Sant’Agustèin (28 ‘d agòst) e Sant’Antòni (13 ed zógn), in zûnta al marchê dal martedé, ch’a s’în purte avânti fîn al secònd dôp guèra, quând còla di Cavâi e còla dal Sânt Prutetōr Sânt’Andèia a’s fêve bèlo da quêṣi un sècol. Int al 1930 al merchê, ch’al ghîva dèinter ânch al comêrc dal bestiâm, al vîn fât fêr préma per mìa intrametrés cun còl ed Rèz, quând al bestiâm al gnîva sōl tratê a la fêra di Cavâi, cun còst al marchê lochêl e gh’é armêṣ sōl al comêrc dal bèsti da curtîl, d’ed là ed tót chiêter gèner. Ind la secònda metê dal 1500 per cōlpa ed la rivalitê dal proprietê lochêli ch’ a’s dêve dan a vicènda, e a câṣva dal parsiêli bunificasiòun fâti, la situasiòun di canêl dal j âchev ind la bâsa pianûra a dréta dal Po fîn al la via Emélia l’êra dvinteda crética tânt ch’ an n’êren mìa bòun de smaltîr al j âchev de scôl, né ed tgnîr bôta al divêrsi aluviòun dal Po. Per cavêregh la rêva a sti prublêma in tóta la zôna al Marchèiṣ ed Gualtēr Cornelio Bentivoglio l’à pinsê ed fêr ‘n’ôvra grandiōṣa per chi tèimp. St’ôvra, la bunéfica Bentivoglio, l’é stêda fâta dal 1561 al 1589 e per quânt riguêrda Castelnōv é stê fât principalmèint còst: incanalamèint e arznadûra dal Cróstel fîn al Po (préma al Cróstel pió a matèina in divêrs râm e fusadlèin); fêr andêr int al Cróstel al j âchev d’ed sōver diretamèint o per mèz dal chêv Chêva; inviêda dal j âchev bâsi ind al chêv Fióma, che atravêrs ‘na Grând Bòta adâta ch’ la pâsa sòta al Cróstel al li scârga ind la Parmigiana-Moglia, liberând la lêrga zôna a sîra dal Cróstel ‘stès da l’ impantanamèit. In cól peréiod, fôrsi ed bundânsa duvû a i grând lavōr ed bunéfica, e grâsia ânch a ‘na vantagiōṣa e meritèvola ativitê d’asistèinsa la Cumpagnía ed la Miṣericôrdia l’à prû tirêr só ind j ûltem dêṣ ân dal 1500, insém a un trèin ed só proprietê davanti a la piâsa Grânda dal paèiṣ, la Cêṣa dedichêda a la Beêta Vêrgin. La Cêṣa l’é stêda pó dubêda cun di quêder ed Palma il Giovane, Lionello Spada, Lorenzo Franchi e ‘dêter bòun artésta e dutêda ‘d un ôrghen e côro. La pèsta dal 1630 (còla dal Manzoni ind i Promessi sposi)ch’ l’à culpî ânca Castelnōv e al só véli l’à fât un móc ed môrt, al tânti fôsi a ‘sîn scavêdi atâch al Pilâster ed Sân Fransèsch. Int al 1635 – 36, ind l’ambiĵnt ed la guèra di trèint’ân, Castelnōv e al só véli a gh’àn avû ‘n’ ocupasiòun militêra piotôst pèiṣa da pêrt dal trópi frânco-piemuntèiṣi che per difènder Pèrma a s’în fermêdi int al paèiṣ, e a s’în més a turmintêr la popolasiòun cun al sequestrêr bèsti, prudòt e scôrti ed magnêr tânt che al Dóca d’ Este al s’é aleê cun i Spagnôl per prèir liberêr al só tèri.
I marchèiş Gherardini
Int al 1652 Francesco I° d’Este la invistî al marchèiş Angelo Gherardini ed Castelnōv e al só véli. La faméja dal Marchèiş l’ēra bèlo dal 1633 fevdatâria ed Sân Pôl, e Scurân a mansèina ed l’ Èinsa, cun ânca Baṣân, Mûnchi, Piâns e Runcàj. I Gherardini cun l’ucaṣiòun în andê a stêr ind la Rôca ed Castelnōv, préma stêven a Veròuna da dó cmandêven i lōr fèdev, dōve àn istituî ânca la figûra dal Gvernadōr diretōr ed l’ativitê ed la Comunitê. La cèca Cōrt, ch’ l’ à purtê lóster al paèiṣ, l’à mantgnû al pôst dal Marcheṣêt ind la Rôca fîn al 1796, mēno un intervâl tr’al 1707 e al 1708 quând al marchèiṣ Francesco per prutēṣer la faméja dal vicèndi ed guèra ind la sucesiòun spagnôla ch’l’à tirê dèinter ânca Castelnōv, al s’é spustê int al castèl ed Sân Pôl. Al marchèiṣ Gian Carlo ch’ l’à gvernê tr’al 1750 e al 1755 l’à ristruturê l’uspdêl che per divêrsi vicèndi tra còli la guèra, al zêl al cultûri, i mulèin fêrom, carestéia, âfta l’êra mêl ridòt. Còl ch’ l’ é gnû dôp Antonio ch’l’à gvernê dal 1755 al 1773 dôp dêṣ ân ed tranquilitê al s’é catê ed fêr frûnt a òna dal pió diṣastrōṣi aluviòun dal Po che a chi tèimp a s’arcurdés. L 11 nuvèmber 1765 l’âcva l’a ròt j êrṣen a Gualtēr l’à quacê in pió ed Gualtēr ânca dimòndi pêrta dal teritôri ed Castelnōv, Puvî, Burèt, e Bresèl.[2] L’ûltem marchèiṣ Maurizio II° (môrt a Turèin int al 1798) diplomâtic imbasadôr d’Austria in dal Règn Sabaudo, amânt dal lètri, amîgh ed leterê e artésta l’à restarvê i castê di sō fèdev e l’à cumincê a ’d arfêr ânch l’êla a sîra ed la Rôca ed Castelnōv mó la môrt la gh’à impidî ed cuntinvêr al restavêr. L’êla a matèina dôp l’é stêda tirêda zò per vcêra e la facêda a mezdé l’é armêṣa cun i bûṣ che a srén servî per sustgnîr al j impalcadûri per fêr la stablidûra.
Al Risorgimèint
Al 1796 l’à sgnê l’ arîv dal trópi napoleònichi cun la scanṣladûra di fèdev e l’inési dal Risorgimèint. Dimòndi castelnovèiṣ àn tôt pêrta al rivulusiòun dal 1824, 1831 e 1848 e tânt a la guèra d’indipendèinsa. ‘Na figûra impurtânta de sté peréiod l’é stê Luigi Amedeo Melegari ed Melètol, fundadōr cun Giuseppe Mazzini ed la Giovine Italia e ‘d la Giovine Europa, Minéster d’ j Estér dal prém Gvêren Depetris (1867-77). Finî al peréiod napoleònich al paèiṣ l’é turnê sòta a j Estein fîn al 1859. L’é dvintê cmûn cun l’Unitê d’Itâlia.
Cultûra
Al Caranvêl ed Castelnōv ed Sòt l’é ûn di Caranvêl pió antîgh d’Itâlia cun urègin che s’ arfân al XVI sècol
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- G. Chierici - Le antichità preromane nella provincia di Reggio Emilia, Reggio E., 1871
- O. Siliprandi - Segni della centuriazione romana del territorio reggiano, Modena, 1941
- Giuseppe Colombi - Cenni storici corografici ed idrografici di Castelnovo di Sotto dell'Emilia, Castelnovo Sotto, 1891
- Flaminio Longagnani - Meletole dalle origini al 1479, Castelnovo di Sotto, 1982, edizione dattiloscritta
- Gian Battista Pallaia di Sant'Agata - Breve racconto istorico della vera fondazione di Castelnovo di Sotto a cura di Ivan Chiesi, Castelnovo di Sotto, 1995, in editing.
- Lino Chiesi - Meletole feudo dei Wiberti e comune rurale del Medioevo, Reggio Emilia, 1915
- P. Torelli - Le carte degli archivi reggiani, Reggio Emilia, 1921
- Aldo Zagni - Cogruzzo, Reggiolo, 1984
- Fernando Manzotti - Giberto da Correggio e la mancata Signoria sul medio corso del Po in Atti e Memorie, Deputazione Storia Patria Province Modenesi, Modena, 1955
- Odoardo Rombaldi - Correggio Città e Principato, Modena, 1979
- I. Chiesi - A. Bertolotti - Assistenza e carità a Castelnovo Sotto - Dall'antico Hospitale degli infermi alla moderna Casa Protetta, Brescello, 1993
- Mario Iotti - S. Polo d' Enza, Feudatari e Comunità, S. Polo, 1988
- Odoardo Rombaldi - Luigi Amedeo Melegari (1805-1881), Reggio E. 1981.
(manca):
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân