Viân
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Viân (Viano in italiân) l'é un cmûn ed 3.017 abitânt ind la pruvîncia ed Rèz l'é tra matèina e mezdé e a cîrca 22 chilômeter dal cèinter ed Rèz.
L'êrt
modificaDimòndi interesânt, dal pûnt ed vésta stôrich e architetônich, în i tânt cèinter dal teritôri e i pôst dōve in més, zibésen lêrghi vidûdi dal culèin l'é d'atōrna. Da vèder in particulêr, al cà a tòra tiredi só ind i secòl XV, XVI e XVII. Ind la burghêda ed Sân Pôl, atâch al municépi, a gh'é la pió interesânt: l'é la pió antîga, al só intêren a gh'é 'na presiōṣa pitûra a frèsch dal Quatersèint. Al d'ed dèinter ed la canônica ed la cēṣa ed Castèl Quersōla 's pōlen vèder soquânti pitûri a frèsch cunsiderêdi ed Lelio Orsi: a Sân Zvân ed Quersôla mèrita vèder la cēsa parochiêla ( la pió réca, artesticamèint, dal teritôri), dal 1600 e l'uratôri ed Sân Sîro dal 1672. An mânchen mìa di ângol ed belèsi naturêli, che vân dal mûnt Dûr, 'na séma êlta ch' la sègna al cunfîn cun i cmûn ed Caṣîna e Vsân, a la vâl dal Treṣnêr; mó l'é la zôna dal Quersolèiṣ la pió interesânta da sté pûnt ed vésta. Da citêr la zôna vèirda ed Cà dal Vèint, al distèiṣi ed câmp, puntegêdi ed quêrsi secolêri, a Chêsla ed Qeursōla, e la zôna ed Cortvèdla d'Argnân in dōve gh'é, da sècol, 'na sêrsa arîv puntuêl di turésta.
La vésta
modificaLa vésta l'é còla ed la culèina, cun côsti a mèza pendèinsa e cun 'na sucèsiòun ed crinêl e vâli. La pêrt spiâna l'é pôch ed pió dal 10% ed tóta la zôna, 'n'êter 10%, l'é ocupê da trèin cun pôca pendèinsa, al rèst 80% da trèin cun mèza e fôrta pendèinsa. Sibèin còst la magiōr pêrta dal trèin l'é cultivêda a végna, semnê, prê, pâscol; al rèst l'é a bôsch o in sêlda. La pêrt buschîva dal teritôri l'é pió che êter da tàj, druvê per l' algnâtich; i bôsch naturêl în ind al zôni difècili da rivêregh e fôrta pendèinsa. Al piânti preṣèinti în pió che êter cun foj lêrghi, cun soquânt gèner ed pîn.
A's câten dû gèner ed bôsch:
1) bôsch cun piânti che pretènden mèzi quntitê d'âcva, carateréstich di trèin profònd, ind la pêrta a mezanôt, dóv' a's câten al Sèr, la Rorèla, al Rōr, e l' Asêr. Ind i trèin pió òmid e sasōṣ a crès ânca al Mâj e al Carpanèin.
2) bôsch cun piânti che pretènden pôchi quantitê d'âcva, carateréstich di trèin sèch, ind la pêrta a mezdé, dôv' a's câten la Rurèla, la Znèstra e Znèiver.
La Rurèla in avtûn l'é l'ûltma piânta a pêrder al fujâm, la 's vèd gnîr fōra da i bôsch plê, cun al só móc ed foj culōr maròun. I castâgn a gh'în quêṣi pió. Quî armêṣ în j avâns e quî piantê a l'inési dal sècol pasê a fîn ed magnêr. Al catagnēt bandunê al tènd arculêr a favōr dal quersêt.
L'é preṣèint un gèner dal pôst armêṣa da l'ûltem peréiod giasê: al Pîn Salvâdegh, cun la carateréstica scôrsa rusésa, preṣèint insém al mûnt Dûr, al mûnt Mèṣol, al mûnt Pilâster e dal Cavasòun, che rapreṣèinten i bôsch pió grôs e pió meridionêl de ste gèner, in Itâlia. Da segnalêr ânca la pinêra dal Cà dal Vèint (ed proprietê privêda). Ind i bôsch o da per lōr soquânti quêrsi dimòndi grôsi: da numinêr còla ch'lé insém a la strêda tra Cà Bertâch e Chêṣla. Dal crinêl dal mûnt Pilâster e dal mûnt Mèṣol a vîn fôra 'na surzéja d'âcva minerêla e òna d'âcva sulfurōṣa che vînen mési insèm ind la funtâna dal Pilâster, insém a la strêda tra Argnân e Sân Zvân, préma ed l'incrōṣ per Sân Pêder.
Stôria
modificaI sègn ed la preṣèinsa ed l'òm în testimuniê dal catêdi int al teritôri comunêl e pió preciṣamèint ind la zôna d'Argnân ed soquânt rèst che s'arfân a préma ed la stôria (cîrca 1.000/1.200 p.C.): al terimêri dal Castèt, prubabilmèint pôst ed pôpol ed préma ed la stôria (Légor e Ómber) e pió têrdi ed colôni Etróschi e Gâli. Al tânti êter catêdi în tgûdi dacât in 'n' êla dal Muṣèo Cévich ed Rèz. Mó sōl in etê barbârica al teritôri ed Viân al vîn fôra a livèl ed documèint stôrich in relasiòun cun i prucès ed coloniṣasiòun ed la culèina e 'd la muntâgna inviê dal popolasiòun ed la pianûr in sêrca ed pôst sicûr dal scuriasêdi. Èpor la zôna dal teritôri ed Viân ch 'a s' gh'à pió nutèsi stôrichi l'é al Quersolèiṣ. A la fîn ed l'otêv sècol al Vèschev ed Rèz al fà tirêr só al castèl cme ricôver pruviṣôri dal tânti scuriasêdi barbârichi ed ch' j ân (Ungherèiṣ, Gâl, e Tedèsch) pó dvintê pôst dal vèschev in istê, l'é numinê in dimòndi documèint tgnû dacât ind j archévi stôrich arzân. Dal castèl, incô, a gh'armâgn pôch rèst di mûr ed cînta. Ânch al teritôri vianèiṣ, cme la magiōr pêrta ed l'Apenèin arzân, l'é stê, ind al peréiod centrêl dal medioēv, sóta a l'avtoritê ed la cuntèsa Matélda ed Canòsa e l'é andê a drê al sôrti polètichi dal teritôri arzân. Int al XIII sècol al Vèschev ed Rèz l'invistés dal fèdev ed Quersôla la putèinta faméja di Fogliani ch' al tînen fîn a la fîn dal XVI sècol, insém a Viân, che, bèlo parôchia dal XII sècol, da sté mumèint al dvèinta circoscrisiòun civîla. Al castèl ed Viân, secònd l'Artioli 'na lâpida ch' la deṣvîn dal Castèl la prôva la só costrusiòun a pôch dôp al 1370, al dvèinta al nōv e al pió impurtânt cèinter aministratîv dal teritôri. A gh'êra ânca la cēṣa ed Sân Salvadôr, prubabilmèint la gh'êra bèlo int al 1187, l'é ruvinêda int al 1582. Int al 1426 Viân al 's mèt sòta a j Estèins, mó int al 1433 insèm al castèl e Piagna la vîn armésa a i Fogliani dal Marchèiṣ Nicolò III, l'armâgn a i Fogliani fîn al 1589, in cl' època la rôca la 's presèinta in catîvi cundisiòun e in pêrt in ruvîna. Int al 1596 a vîn dê al fèdev al cûnt Pompeo Aldrovandi ed Bològna e l'é armêṣ a quî cue în gnû dôp, j Aldrovandi Marescotti, fîn a la scanṣlêda di fèdev. Int al 1793 a vîn segnalê 'na ruvîna ed la murâia. Dôp un peréiod 'd abandòun l'é stê restarvê ind j ân '70 dal proprietâri 'd alōra. La tòr ed guêrdia dal Castèl l'é ed proprietê comunêla. Viân al dvèinta cmûn cun decrêt dal minéster ed j intêren al 27 dicèmber 1859. Prém séndech l'é stê Antonio Ferrarini. Préma ed l'indipendèinsa dimòndi frasiòun fêve pêrta di cmûn de Scandiân e Carpnèida.
La cēṣa ed Sân Zvân ed Quersôla.
modificaLa cēṣa l'é dedichêda a Sân Zvân Batésta. Al stâbil al gh'à 'na comûna facêda a capâna, al purtêl a 'd êrch a tôt sèst l'é cuntgnû in 'na curnîṣ a spéch, d'ed sōver a s' arvés 'na fnèstra sagmêda, un pô sfuṣlêda. Al teritôri parochiêl ed Sân Zvân l'êra divîṣ, a l'inési ed la véta religiōṣa, in dû cèinter che fêven riferimèint al cēṣi ed Sân Michēl e Sân Sîro Ind la piâna dal prê a l'inési a gh'êra 'na capèla dedichêda a Sân Zvân ed proprietê ed la râsa di Giberti. La capèla, cun l'andêr dal tèimp, la vîn sèimper pió despès druvêda pr'al celebrasiòun religiōṣi e la vîn atresêda e miliorêda a dân ed la cēṣa ed Sân Sîro. Ind al catêr, in sagrestèia, i léber ed cēṣa, al Vèschev Marchesani, al la cunsîdra ed fât parochiêla. L'é vêrs la metê dal XVII sècol che a sucêd al radichêl cambiamèint da uratôri a cēṣa. Un giudési artéstich dal tèimp l'arcôrda: "Internamente la chiesa è in stile barocco, ma di tale eleganza da ricreare l'occhio e da essere collocata fra le più belle del circondario. ... Esternamente non ha nulla di ornamentale; solo una coronazione, un po' viva inizialmente ma già attenuata dal tempo che la trapunta nell'ambiente stagionale del campagnolo..". Vêrs la metê dal XVIII sècol la cēṣa la vîn butêda zò da di suldê. Ind al 1888 la cēṣa la vîn arpurtêda a l'antîgh spiandōr e int al 1894 a vîn inavgurê al cuncêrt ed quâter campâni.
Véla La Capâna
modificaSoquânt fabrichêt în stê tirê só e arnuvê, dal baròun Franchetti, un eṣèimp d'architetûra "Liberty" cun carateréstichi guarnidûri in fèr. Interesânt l'é al lêregh stâbil residensiêl carateriṣê da un tèg a dō âchev cun muradûra ricôrs sfalsê ed prêda e côt, cun muntê inséma, quêṣi in culmégna, un mutîv ed fiōr in fèr batû.
Cà Bertâch
modificaLa frasiòun l'é stêda fundêda da la faméja Bertacchi, quând l'é scapêda da Mòdna ind al tèimp ed la pèsta dal XVII sècol. La faméja la tirê só un palâs cun dipendèinsi che, dôp èser turnêda a Mòdna, l'é armêṣa per dimòndi tèimp un pôst ed viligiatûra familiêra. J ûltem erêdi de sté râm in sparî ind al XIX sècol e în stê suplî in 'na capèla butêda pó zò per fêr pasêr la strêda pruvincêla.
Argnân
modificaArgnân, cme parôchia, la s'arfà la préma metê dal XII sècol: la cunsacrasiòun ed la cēṣa, dedichêda a Sân Prôsper, la pré èser sucèsa in al 1151. A mansèina ed la strêda póblica, préma ed rivêr a la cēṣa dal d d'incô, un pilastrèin o maestê cun 'na figûra sâcra al sègna, a i pē dal mûnt Danèiṣ, in dōve gh'êra l'antîga cēṣa d' Argnân. Int al 1830 in 'na vîṣita, Cattani, al câta un uratôri dedichê a Sân Senastiân. La véla l'êra sòta al fèdev ed Quersôla e al gh'é andê a drê int al vicèndi. A la metê dal XVII sècol l'é stê dê al marchèiṣ padvân Benedetto Luigi Selvatico. Argân, l'à lighê al só vicèndi al vèli aṣvèin ed Sân Svân ed Quersôla, Sân Pêder e Chêṣla.
Materiêl pr'andêregh in fònda
modifica(manca):
- Francesco Milani - Viano e il Querciolese nella storia. - Castelnovo nè monti : Tip. Casoli, 1971
- Pietro Neviani - Viano : cronaca ieri e oggi - Reggio Emilia : AGE grafica editoriale, 1978.
- Viano, il Querciolese : storia, ambiente, urbanistica, giovane imprenditoria / a cura del Comune di Viano con Comitato promotore imprenditori vianesi ; in collaborazione con Provincia di Reggio Emilia, Comunita montana dell'Appennino Reggiano, Archivio di Stato di Reggio Emilia. - Viano : Comune, 1998.
- Lisabetta Serra - Storie di Viano; con una postilla di Paolo Lagazzi - Faenza : Mobydick, 1999
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân