Canòsa
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Canòsa (Canossa in italiân) l’é un cmûn ed 3.376 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz, ind l'Apenèin arzân inséma al fióm Èinsa, luntân 27 Km da Rèz.
Curiositê
In môd divêrs, da la pió grôsa pêrt di cmûn italiân, al só nòm al deṣvîn mìa dal paèiṣ principêl, Ciân (Ciano d’Enza in italiân), mó dôp un vōt popolêr dal 1990, còl ch’ al 's ciamêva "Cmûn ed Ciân d' Èinsa" l’é dvintê "Cmûn ed Canòsa" dal nòm dal pôst in dó l’é al Castèl ed Canòsa ed la cuntèsa Matélda ed Canòsa.
Al teritôri
Ai pē dal culèin in dó 's drésen al Rôchi di castē ed Rusèina e Canòsa, cōr dal grôs fèdev matéldich e insém a la rîva ed dréta dal fióm Èinsa l’é pugê al cèinter principêl Ciân d' Èinsa al só nòm al deṣvîn da Cilianum, fôrsi rîva (ciglio in italiân) dal fióm. Bèle int al VI sec. a.C. a gh’é sègn ed ‘na preṣèinsa ed l'òm, fân da testimòni i rèst catê ind la pianûra dal fióm. Dóve l’impurtânt pôst, abitê da Etrósch e Rumân, l’é més insém a un palsōl aluvionêl tra Ré Vîco e Ré Luṣerîa, e l’êra bèle cgnusû da j archeôlogh fîn dal XVIII sèc. L’arcgnûsimèint ed Canòsa cme Cōrt, strutûra tépica fevdêla, l’é sucès però int al 940 quând al cûnt Azzo Adalberto, la fât al castèl ed Canòsa ereditê pó da la cuntèsa Matélda int al 1052. Canòsa e al só tèri în stêdi pó per lòngh tèimp di Cûnt ed Curèz e int al 1816 în stêdi unîdi al duchêt ed Pèrma e Piaṣèinsa.
Incô al cmûn al vânta dimòndi strutûri architetônichi ed grând interès stôrich-culturêl mési int al divêrsi frasiòun presèinti insém al teritôri; in dóve j elemèint impurtânt êren dê da i castē, al cōrti, j uratôri, al cà a tòr, j antîgh mulèin, da cèchi cêṣi antîghi, al cà in prêda ind i cèinter antîgh, originê dal svilóp d'antîgh Bōregh medievêl cme: Vutégn arnuvê e pôst ‘d un cèinter ed cultûr tibetâna, Cerèdel di Còp, Rusèina, Vedriân, Runcâj, Mûnchi dal j Òli dóve, a Selvapiâna, a gh’é al Tempièt dal Petrarca tirê só ind l’Otsèint per arcurdê la permanèinsa dal poēta tuscân in zôna int al 1341, Cumpiân, Riverṣâna, Crugnôl.
Al cèinter ed Ciân
Int l’abitê ed Ciân, pôst ed l'Aministrasiòun Comunêla ed Canòsa, e tót intōren a la piâsa municipêla a s’vèden i sègn ed vèc purtêl che portên a l'intêren d’ etertânti cōrti, in dóve a dân di fabrichēt dal sèt-utsèint. Da cl’êtra pêrta ed l’abitê, a’s vèd la vècia furnêṣ, cun un gran caminòun in quadrê. L’ ativitê e la ṣgalmēdra conômica che sègna al fondvâl ed l' Èinsa l’à cambiê al vèc paesâg medioevêl ed Ciân che, vést da l'êlta ed la strêda ch’ la pôrta a Rusèina, al va a ciapêr sèimper pió l’aspèt ed ‘na produtîva sitadèina artigianêla, cun ed fiânch, ind l’andêr vêrs la bâsa, destèiṣ quartêr industriêl.
Cm' es rîva a Ciân, ed fiânch a l’incrōṣ cun la pruvincêla ch’la pôrta a Canòsa e Rusèina, a ‘s vèd la cêṣa parrocchiêla intitulêda a Sânta Madalèina. Al fabrichêt religiōs a gh’é cumpagnê un campanîl êlt, al stîl ed la facêda e còl ed la tòr ind al XVIII-XIX sècolo. Al só intêren a gh'é un réch patrimòni d'êrt: d’ed là ed un'importânt tèila, attribuîda al Reni, a gh’é dimòndi argînt dal Setsèint fât da incisōr arzân, di fîn paliôt in scajôla e bê môbil dal sê setsèint.
Stôria
Dal j urègin al medioêv
Insém al la trâsa aluvionêla ed l' Èinsa la presèinsa ed l’òm l’é documentêda fîn da la preistôria: di lavōr fât a mân in prêda schegêda che s’arfân al paleolétich e al neolétich în môd particolêr sparpagnê ind al fondvâl, în la pió antîga testimoniânsa ed la presèinsa ed l’òm in tóta la montâgna arzâna. L’ importânt véia ch’ l'unîva i cèinter ed la Pianûra Padâna meridionêla cun Lóca e cun Luni (antîgh pôrt ed la Ligória) l’êra al cōrs dal fióm che gh’à ‘vû un impurtânt pôst: Luceria (o Nuceria), òna dal quâter colôni rumân pió impurtânti ed la “Gallia Togata” o Ciṣalpèina, n’în testimòni ‘na sèria ed rèst, tra quî ‘na bòuna quantitê ed munèidi, têli da fêr pinsêr che la fîn ed Luceriala sia stêda cavṣêda da ‘n diṣaster pió che da ‘na saczêda. Sègn ed rèst etrósch în stê in pió catê insém a i muntarôt, mēno culiĵnt e mìa tgnû cûnt dal pôpol rumân a favōr dal pió rèch fondvâl. Sōl cun la paûra dal scuriasêdi ungârichi e cun graduêl afermêres dal fevdalèiṣem, a’s vèd al popolamèint dal teritôri muntanêr, pôst pió difendèbil, stratègich e pió sicûr dal campâgni aṣvèin. Insém al fōrmi mêl mési dal trèin a vín só dòunca la cintûra ed fortificasiòun medioevêli: al rôchi e i castē, tra còsti a vîn só al nòm ed Canòsa, cèinter fortifichê tirê só intōren al IX sècol, cme l’arcôrda al Carducci, insém a la: "bianca, brulla, erma rupe". Dôp al 1.000, dimòndi Bōregh sparpagnê àn ciapê al sémi dal culèini, pruvând acsé al desfêres pôch a la vôlta ed la vècia properietê fevdatâria e al ṣlarghêres ed céche e mzâni aṣièndi agrâri. Al cà a tòr armâgne l’elemèint che sêlten fôra di pió antîgh Bōregh campagnôl che mantînen incòra incô un rèch patrimòni culturêl, e în un elemèint ed costrusiòun pió carateréstich dal paesâg architetônich dal teritôri, dóve al piân tèra l’êra préma ed tót druvê a magaṣèin e al purtêl d'ingrès l’êra êlt, in môd da permèter l'ingrès a ambiĵnt domèstich més al prém piân cun ‘na schêla mìa fésa. J elemènt ed costrusiòun d’ j antîgh Bōregh, cme i rèst ed dimòndi castē, testimònien incô, cun un ‘arciâm mìa cambiê, l'antîga civiltê ch’ l’ è stêda in sté teritôri rèch ed tradisiòun e stòria.
Int l’ân mél
La grând polética européa l’îva stabilî al só teâter in st'època prôpria a Canòsa. Al legendâri Sigifredo, che a s’à sōl da dóve al deṣvîn: Lóca, l’é l'urégin ed la râsa fevdêla che l’à rifursê la só avtoritê ind l’êrch ‘d un sècol e mèz. Mó l’é cun Adalberto-Atto ch’ la cumîncia la stôria ed la putèinsa di Canòsa, al patriêrca ed Matélda la guidê i sódit al recóper ed tèri in saldîv, a la difèiṣa dal dirét de scampêr e l’ à ufêrt a lôr un ricôver sicûr cun la fortificasiòun ed cà a tór, prutèti da na bòuna rêda ed difèiṣa militêra. Al sgnōr ed Canòsa l’à savû asicurêres la prutesiòun ed l'imperadōr Ottone I, fîn a dvintêr al só fedêl rapresentânt, ricevènd in câmbi di crèdit polétich e ôbligh fevdêl. Int l’ ân 940-950, secònd la memôria, în stê fât da Adalberto-Atto di stâbil fortifichê e tòri a Canòsa, Rusèina e Rusnèla. In di documèint dal 975-976 a's gh’à nutèsi per la préma vôlta dal Cunvèint ed S. Apollonio che a's câta ind la Rôca canosiâna. Int al 988, pôch dôp èsser stêt numinê marchèiṣ, Adalberto-Atto al môr. A n'à cuntinvê l'ôvra poltica ûn di quâter fiō: Teobaldo, ch' l' à zuntê al cuntèi ch’ al gh'îva ânca còli ed Brèsa e Frèra. In sègvit Bonifacio, ònich erêd ed Teobaldo, l'à quistê la giurisdisiòun só teritôr a l'abasèin d' j Apenèin, fîn a rivêr ad avèir un grêd ed potèinsa têla da prèir èsser considerê al pió grând di fevdatâri italiân. Al marchèiṣ al s'é ṣluntanê pôch a la vôlta da l’Impêr stabilènd dimòndi rapôrt cun la Cêṣa (cme al scâmbi dal castèl ed Toân cun pēv e capèli).
Matélda
Matélda ed Canòsa
dal Cod. Vat. lat. 4922 (1115)
Fiōla ed Bonifacio, mōrt asasinê int al Mantvân mèinter l’êra drê fêr ‘na batûda ed câsa, e ‘d la só secònda mujêra, Beatrice ed Lorena. Cuṣèina ed l'imperadōr Enrico IV, l’é stêda la figûra ed dòna pió impurtânt ed la stôria medioevêla italiâna, un chês ònich ind l’Eurôpa dal tèimp. A la môrt dal pêder la dvèinta erêd ‘d un grôs patrimòni fevdêl, ch’ l’ andêva da la pruvincia dal dé d’incô ed Lóca a Frèra, da la Garfagnâna a Brèsa. La cuntèsa l’à visû ind la strésia d'Apenèin cumprèiṣa tr’ al fióm Sècia e l'Èinsa dal 1071 al 1115 quând l’ é môrta per èsser pó suplîda, ‘na préma vôlta, int la badèia ed Polirone (Sân Benedèt Po dal dé d’inco).
Canòsa, cèinter ed la cuntèa in dōve l’é stê més só al strordinâri sistêma ed tòr d’ avistamèint, la dêv la grân glôria al pió impurtânt fât dal scûnter tr’ al papêt e l’impêr: l'ât d’ ubidiĵnsa fât da l'imperadōr Enrico IV ind i cunfrûnt dal Pêpa Gregorio VII ch’ al ‘l’îva scumunichê ind al tèimp ed la lôta dal j investidûri. Int al znêr dal 1077, per trî dé e trèi nôt sóta al mûri dal castèl, l'imperadôr, deschêlsa, vistî da pelegrèin e cun la tèsta sparpagnêda ed sèndra, l’à perghê in znòc al perdòun ed Gregorio VII.. A la fîn, cun la bòuna parôla ed Matélda, l’é stê ricevû dal Pêpa e l’ à sotoscrét ‘na pês pó rèiṣa inótila da la bestiêla vendèta per l'umiliasiòun subîda. La guèra ch’l’é gnûda dôp, l’é durêda di dêṣ ân, l’à més a dûra prôva al grandōṣ sistêma difensîv di castê, che in tót al manēri àn permés a la cuntèsa ed reséster fîn al la cunversasiòun per fêr la pêṣ int al castèl ed Bianèl, l’é aṣvèin, cun Enrico V, fiôl d’ Enrico IV, int al 1111. Mó sōl al tratêt, gnû dôp, ed Worms l’à fât finîr, dêṣ ân pió têrdi, la lòunga lôta dal j invistidûri.
Da la môrt ed la Cuntèsa ai nôster dé
A la môrt ed la Cuntèsa i posedimèint di Canòsa a s’în sfrantumê. A i Canòsa gh’êra armêṣ la sgnuría inséma al paèiṣ e la rôca, che asediêda l’êra stêda butêda zò int al segvînt 1255 dal milési dal cmûn ed Rèz. Dimòndi ṣguastamèint àn sgnê al destîn ed Canòsa ind al dimòndi batâli frût ed cumplôt e aleânsi tra i Visconti, i Farnese, gli Estensi. La localitê ed Canòsa, ch’la fêva pêrt dal Duchê ed Pèrma, l’é dvintêda cmûn indipendèint int al 1805, cûn al municèpi. Lé’ stê unî int al 1809 a Quâter Castê e int al 1815 a Sân Pôl d’Enza, dal 1861 l’é stê més insèm al Cmûn ed Ciân. Més a cavâl tr’ al prûvînci ed Rèz e Pèrma, al teritôi al gh’à mìa ‘vû un aspèt bèin definî, pôst che l’istès percōrs dal fióm Èinsa, ind i sō mudamèint, bèsa bōga e turtiê, al rapresentêva al cunfîn. L’ é sucès che per un cêrt peréiod al teritôri ed Canòsa l’é stê ed la Municipalitê ed Bibiân. Sōl int al 1943 a s’é arivê a la cunfurmasiòun dal dé d’incô, mìa sèinsa spartisiòun e cumprumés che a s’în cunclûṣ int al 1950. A côlpa ed la prôpria situasiòun ed colegamèint tra la pianûra e la muntâgna, ind al tèimp ed la secònda guèra mundiêla al teritôri ed Canòsa l’é stê teâter ed dimòndi ât ed guèra e câmp d'asiòun per gróp ed partigiân arzân e pramṣân, che àn dê ‘na mân, a la fîn ed la guèra, a turnêr a urganiṣêr teritôri e la cunuméia dal cmûn, adès fôrt ‘d un prôpria e precîṣ carâter.
Muséo Naborre Campanini
Tr’ al ruvîni dal castèl matéldich, in un fabrichêt atâch al vèci mûri castlâni, a ghé al muséo nasionêl. L'istitusiòun l’é intitulêda a còl che l’à més insèm al prém materiêl oséja Naborre Campanini. L’é stê inagvurê int al 1893. Al mèt insèm rèst, catê al tèimp de schêv fât ind la secònda metê dal XIX sècol, che deṣvînen da la véta dal castèl, pcòun architetônich, capitê rumânich, pcòun d’iscrisiòun, materiêl ed lâpidi e da furnêṣ, cerâmichi, ‘na vâsca dal batèz e arcôrd antîgh matéldich. ‘Na pêrt dal materiêl la deṣvîn da la cêṣa ed Sânt'Apollonio l’é atâch, mèza butêda zò, int al XIV sècol, da ‘na frâna. Int al salòun centrêl l’é tgnû dacât al rèst pió impurtânt, ch’ l’é al fûnt batesimêl rumânich, a ‘ s pèinsa ch’ al vènga da l'antîga badéia ed Sânt'Apollonio.Fât a mân e in un sōl blôch ed sâs côch, l’é dimòndi urnê da trèsi, figurasiòun alegôrich, fâsi e di êter elemèint particulêr ed la scultûra dal peréiod medievêl.
Tempièt dal Petrarca
A fêr la strêda ch ‘ la pôrta a Mûnchi dal j Òli, dôp ‘na sèria ed turnânt rât, a s’ rîva a ‘na lêrga spianêda da dōve a s ‘vèd la Val d' Èinsa ed mèz. Tirân drét Selvapiâna l’é al prém bōregh ch’ a s'incûntra, antîga localitê, bèla documentêda préma dal Mél, rèiṣa famōṣa per avèir dê alôg int al 1341 al poēta Francesco Petrarca. Ind la spianêda a gh’é armêṣ pôch maciòun ed l’antîga “Silva Piana”. Lorenzo Molossi ind al só "Vocabolario Topografico dei Ducati di Parma, Piacenza e Guastalla", editê int al 1838, al descrivîva acsé al teritôri: "All'oriente del villaggio avvi una selva antichissima in deliziosa pianura, per cui ha nome il luogo; e verso ponente, tra il villaggio e l'Enza vedesi un bosco in dirupato pendio, bagnato ai piedi di rio Ceresola, nel qual bosco esistono tuttora le reliquie della casupola che vi teneva Francesco Petrarca….". Al Molossi al sperêva che in còl pôst a gnès fât "...un monumento che additi allo straniero i recessi di Selvapiana, già sì cari, e di gloria cagione al divino cantore di Laura". L’ apèl l’é stê tôt só da un gróp d’òm famōṣ ed cultûra pramṣân che fr’ al 1839 e al 1847, sustgnû ânch da Maria Luigia duchèsa ed Pèrma, a gh’ l’ àn cavêda a finîr al Tempièt. A i disègn dal prugèt a gh’àn més al mân l'arch. Nicolò Bettali e Paolo Toschi; la stâtva, mésa al l'intêren, l’é ed Tomaso Bandini, mèinter al decorasiòun în ed Francesco Scaramazza. In sti ûltem tèimp al Tempièt l’è stê restarvê da l'Asesorê al Turîṣem ed la Pruvîncia ed Rèz; incô destinasiòun gradîda ed chi, ind l’ andêr a Selvapiâna, l’intènd rènder omâg al poēta Francesco Petrarca, ûn di grând pêder ed la léngua italiâna.
Vōṣ colighêdi
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Mario Iotti - Canossa : feudatari e comunità (1570-1796) - Modena : Aedes Muratoriana, 1988
- Francesca Bocchi - Matilde di Canossa : Una donna del Mille - Firenze : Giunti, 1990.
- Canossa e il territorio matildico - Reggio Emilia : Città Editrice, 2004
- Franca Manenti Valli - Canossa nel sistema fortificato matildico. - Reggio Emilia : Diabasis, 2001
- Giuliano Cervi - Le terre di Canossa : alla scoperta di un grande patrimonio di storia, cultura e natura - Reggio Emilia : Tipolitografia Nuova Futurgraf, 1995
- Angelo Ferretti - Canossa - Reggio Emilia : Cassa di Risparmio, 1977
- Lino Lionello Ghirardini - Canossa resta un mistero - Reggio Emilia : Bizzocchi, 1985
- Paolo Golinelli - Matilde e i Canossa - Milano : Mursia, 200
- Arturo Montruccoli - Canossa : i castelli e le chiese circostanti : (breviario storico). - [S.l.] : s.n., 1962
- Arnaldo Tincani - Le corti dei Canossa in area padana - Bologna : Patron, 1994
- Harald Zimmermann - Canossa 1077 : storia e attualita' - Bologna : Arnaldo Forni, 1977
- Naborre Campanini - Canossa : guida storica illustrata - Reggio Emilia : L. Bassi, 1894
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân