Taramòt

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

In dla fìśica dla tèra, al taramòt (da 'l Latèin “terrae motus” ch'al vōl dir “muimènt dla tèra”), dit anc siśma, 'l è na vibrasiòṅ o 'n squasamènt tut 'd un cōlp dla grósta dla tèra ch'a sucèd quànd dal masi rucióśi i sa spòstan da 'd sót tèra. Ch'i spustamènt lè i tōśan vita da dal fòrsi ad natùra tetònica ch'i gh'èṅ sèmpar da 'd dèntar dla grósta dla tèra e ch'i stràmnan dl'energìa in un punt precìś (dit iposèntar) dla scavśadùra ch'la s è furmàda in cal mèntar. L'è da lè ch'i s fórman da gl'óndi elàstichi diti óndi sìśmichi ch'i partìsan da tut al bandi, rivànd anc in superfìsi, tucànd un punt dit episèntar, quél che in gènar al patìs da piò al fenòmen. La siénsa ch'la 'l stùddia l'è la sismulugìa.

Dagnóra tut i taramòt ch'i sucèdan in dal superfìsi dla tèra i s càtan da spés in mèś a di pòst definî bèṅ, a cavàl dna placa e cl'atra ch'i èṅ bòni ad móv'r-as lentamènt o anc no, sfargànd-as insém o tulénd-as incòst.

Descrisiòṅ

Schéma ad quél ch'a sucèd durànt un taramòt

Tut i dè in sla Tèra i sucédan più ad mila taramòt ma la gint l'è bòna ad sintìr-an sōl na part (da méno ad sènt) e da spés a n sucéd gnint. In gènar un taramòt al dura dimóndi ad méno ad trénta secónd ma par quéi più fòrt a s pōl rivàr anc a di minùt. Gl'óndi elàstichi ch'i partìsan in tut al diresiòṅ i pōlan èsar susultòri (s'i squàsan sù e śò) o undulatòri (s'i squàsan da 'l dū bandi).

Soquànt taramòt i s pòrtan sèg di sam sìśmic, prima (foreshocks) o dòpa (aftershocks, cgnusû anc, faghénd un sbali, cuma scosi ad giustamènt), sèmp'r in chi pòst. Dal vòlti un taramòt in un pòst al pōl sćiancàr da gl'atri ròci lè davśèṅ ch'i éran lè lè par sbragàr-as da par lōr, dand vita a di taramòt indót.

Al taramòt al pōl purtàr-as sèg anc di stus ch'i pàran di tròṅ o dal sćiuptàdi quànd gl'óndi i vènan a cuntàt cun l'ària. Quéi più fòrt, cuma quél dal Giapòṅ d'l 11 ad Mars dal 2011 i pōlan anc spustàr 'l as dla Tèra (in cal caś lè, 'd 11 sentìmetar).

Par miśuràr la fòrsa 'd un taramòt a s dróa la scalaróla Richter invintàda par Charles Richter in dal 1935. L'è na scalaróla ch'la miśùra l'energìa ch'la s fórma durànt i taramòt e la la descrìv baśand-as in sla magnitùdo dada da 'l lugarìtum a baś déś dal màsim spustamènt dla trasa 'd un siśmògraf a tursiòṅ ad Wood-Anderson se 'l evènt al fus sucès a 100 chilómetar da 'l episèntar.

Magnitùdo	Descrisiòṅ	Efét dal taramòt	A gh 'n è	Tritôl equivalènt
Sóta a 2.0	Piculìsim	Taramòt pìcul, a n s in fà briśa a mènt	8.000 a 'l dè a 'l incìrca	<1 tunelàda
2.0–2.9	Dimóndi alśēr	In gènar a n s in fà briśa a mènt, ma i siśmògraf i al regìstra	1.000 a 'l dè a 'l incìrca	fra 1 e 31,6 tunelàdi
3.0–3.9	Dimóndi alśēr	Sintî da spés, in gènar al n fà minga di dan	49.000 a 'l an a 'l incìrca	fra 31,6 e 1000 tunelàdi
4.0–4.9	Alśēr	Squàsamènt evidènt p'r i ugèt ad dèntar ma gl'edifìsi i patìsan pôc	6.200 a 'l an a 'l incìrca	fra 1.000 e 31.600 tunelàdi
5.0–5.9	Minga eśagerâ	Al pōl far di bèi dan a di edifìsi tirâ sù minga bèṅ e pôc dan a chi àtar	800 a 'l an a 'l incìrca	fra 31.600 e 1 migliòṅ ad tunelàdi
6.0–6.9	Fòrt	Al s pōl spàndar par 160 chilómetar e al pōl èsar distrutìṿ s'in dal sit i gh stànan dimóndi parsòni	120 a 'l an a 'l incìrca	fra 1 e 31,6 migliòṅ ad tunelàdi
7.0–7.9	Dimóndi fòrt	Al pōl purtàr di dan grâv un po’ dapartùt	18 a 'l an a 'l incìrca	fra 31,6 migliòṅ e 1 migliàrd ad tunelàdi
8.0–8.9	Furtìsim	Al pōl butàr śò incòsa p'r un raǵ ad sènt chilómetar o anc da piò	1 a 'l an a 'l incìrca	fra 1 e 31,6 migliàrd ad tunelàdi
9.0–9.9	Furtìsim	Al pōl butàr śò incòsa p'r un raǵ ad mila chilómetar o anc da piò	1 in 20 an a 'l incìrca	fra 31,6 e 1.000 migliàrd ad tunelàdi
10.0+	Spavintóś	Devastasiòṅ sénsa lìmit	Dimóndi ma dimóndi râr (mai sucès in fiṅ a 'dès)	> 1.000 migliàrd ad tunelàdi

Na vòlta a 'l sò pòst a s druàva la Scalaróla Mercàlli ch'la dascrivìva i taramòt in baś a i dan ch'i fàvan.

Al taramòt ch'l à masâ più gint in di ùltim mil'an 'l è stâ quél ad Shaanxi (Cina) dal 1556 (magnitùdo 8,3) ch'l à cupâ 830.000 parsòni. Invéci quél più pēś 'l è stâ quél ad Valdivia (Cîl) dal 1960 (magnitudo 9,5).

Léǵ 'd Omori e ad Gutenberg-Richter

Quànd un taramòt 'l è sugèt a di sam sìśmic, al rèplichi in gènar i tìnan a drē a la Léǵ 'd Omori dal 1894, mudificàda par Utsu in dal 1961, ch'la diś ch'al lōr nùmar al và śò in présia cun al pasàr dal tèmp, secónd la fórmula:

$n(t)={\frac {M}{(c+t)^{p}}}$

in dua

n(t) 'l è al nùmar mèdi n ad rèplichi in dal tèmp t
M l'è la magnitùdo (più l'è élta, più i gh saràṅ dal rèplichi)
c 'l è 'n paràmetar ad cumpensasiòṅ
p 'l è 'n paràmetar variàbil (in gènar da 0,7 a 1,5) ch'l incìd in sal tas ad crudamènt dal rèplichi;

Quést a vōl dir che s'a tulém un p=1, dòp 10 dè la prubabilità ch'a gh sia un taramòt la calarà ad dèś vòlti rispèt a quéla d'l inìsi. La léǵ la figùra un cumpurtamènt statìstic e la n è briśa bòna ad dir quànd e in dua i gh saràṅ di taramòt.

N'atra léǵ statìstica dimóndi impurtànta ch'la dascór di sam sìśmic l'è quéla ad Gutenberg-Richter ch'la fà dal previśiòṅ in sal nùmar e in sla magnitùdo dal rèplichi, secónd la fórmula:

\!\,N=10^{A-bM}

in dua:

$\!\,N$ 'l è al nùmar di evènt dla magnitùdo cunsideràda
$\!\,M$ 'l è la magnitudo mìnima
$\!\,A$ e $\!\,b$ i èṅ dal custànti (in gènar, b al s davśina a 1)

A s è vdû che cla fórmula chè la và bèṅ praticamènt par tut i taramòt. Par far 'n eśèmpi, se la magnitùdo 'd un taramòt l'è 4.0, i gh saràṅ 10 scòsi ad magnitùdo 3.0 e 100 scòsi ad magnitùdo 2.0.

Taramòt in Itàglia da 'l 1900, più élt ad 6,0 Mw (Scalaróla Richter)

Mugèllo 29.06.1919, 6,2 M_w, 100 mòrt a 'l incìrca
Garfagnàna e Lunigiàgna 07.09.1920, 6,4 M_w, 300 mòrt a 'l incìrca
Lucàgna 23.07.1930, 6,7 M_w, 1404 mòrt
Ancona e Pesaro-Urbino 30.10.1930, 6,0 M_w, 18 mòrt
Irpìgna 21.08.1962, 6,2 M_w, 17 mòrt
Bèlice 15.01.1968, 6,1 M_w, 370 mòrt
Friåul 06.05.1976, 6,4 M_w, 989 mòrt
Gólf ad Patti 15.04.1978, 6,1 M_w,
Irpìgna e Lucàgna 23.11.1980, 6,9 M_w, 2914 mòrt
Ùmbria e Marchi 26.09.1997, 6,1 M_w, 11 mòrt
L'Àquila 06.04.2009, 6,3 M_w, 308 mòrt
Campsànt e Finàl 20.05.2012, 6,0 M_w, 7 mòrt

Manéri ad dir

(MIRND) 'T sé pròpia 'n taramòt!: A 's dìś a chi n'stà mai férum

(IT) e (BLG)

«

...- Scusi professore, permete che ce la dica io la spiegazione del terremoto come la dava un fachino della mia città nativa?
- Facci, facci pure, m'arspònd il dotto vomo, arabè perchè ci rubavo il mestiere.
...- Ai vol poch. Hât vest èl Pader eteren ch'l'ha èl mònd in man con in zemma una crusteina?! Bèin, ogni tant al cava la cròus e al guarda zò. Quand al vèdd che a fèin i matt, al dà una scussadeina digand: Ohe! galantomen, druvà giudezzi!»

Taramòt

Descrisiòṅ

Léǵ 'd Omori e ad Gutenberg-Richter

Taramòt in Itàglia da 'l 1900, più élt ad 6,0 Mw (Scalaróla Richter)

Manéri ad dir

Àtar prugèt

Vōś ligâdi

Culegamènt estéran