Canòsa (faméja)
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Arzân |
I Canòsa ( Canossa in italiân) în stê 'na putèinta faméja, al tèimp di fèdev, ed râsa longobêrda che, a partîr da i prém dêş ân dal X sècol, la s'é fermêda int al vâl ed l' Apenèin arzân.
L'impurtânsa ed la râsa di Canòsa l'é stêda dimòndi lighêda a la puşisiòun dal teritôri in dóv' în stê sgnōr, pôst che prôpria insém a sté zôna, e fîn al XII sècol, a 's în cunfruntê e cumbatû i préma atōr ed la lôta p'r al j invistidûri: al Papêt e l'Impēr.
Al mumèint ed la só mâsima putèinsa, intōren a l'ân 1100, al gvêren di Canòsa al ciapêva, sōl in Itâlia sèinsa cunsiderêr la Lotaringia, dal Lêgh ed Ghêrda fîn a la pêrta êlta dal Lâsi, cun dèinter sitê cme: Mântva, Mòdna, Ferêra, Firèinsa e Perógia.
La pruvîncia ed Rèz l' é stêda al cèinter ed la fôrsa militêra e, 'd cunseguèinsa, polética di Canòsa. Int al cōrs ed pôch pió 'd ûn sècol i Canòsa àn tirê só i bastiòun ed difèişa dal véi ed colegamèint che da i pâs ed l'Apenèin andêven zò fîn al Po, acsé da cavêrgla a controlêr la grôsa pêrt di comêrc tra l' Euròpa centrêla e l' Itâlia e ânca quî che insém a la Via Emélia rivêven al Mèr Adriâtich. Prôperia sté şgalmêdra l'à permés a la râsa di Canòsa 'd rinfunsêr e şlarghêr al prôpri intrêdi e al prôpri richèsi.
Sigifredo
Al j urégin ed la "râsa di Canòsa" a cumîncen cun Sigifredo cûnt longobêrd che, indi prém dêş ân dal X sècol a câsva ed la şmachêda strîna che l'Impêr al gh'îva ind i cunfrûnt ed l'indipendèinsa dal pôst, al decéd ed bandunêr la sitê ed Lóca p'r andêr a stêr int al şvinânsi ed Pèrma. Ché, a Vilianum, l'à cumincê a dvintêr impurtânt la fôrsa ed la Faméja insém a tóti dō al rîvi dal Po: per al dvintêr sèimper di pió padròun ed teritôri, per la fûrba poltica matrimoniêla fâta per rinfunsêr i ligâm 'd amicésia sia cun al Papêt che cun l'Impēr.
I Canòsa a gh' l' àn cavêda ânch a intrêregh in môd perfèt int al sistēma ch' al procurêva cârichi religiōşi: dal j êtri fûnti ed richèsi ch' a 's andêven a zuntêr a còli che bèle a gh'îven.
Difâti al fiōl ed Sigifredo, Gotifredo, l'é stê Vèschev ed Brèsa. La fiōla Pragarda l'é stêda mujēra dal fiōl dal Marchèiş ed Turèin Olderico Manfredi I Un cuşèin, cun al 'stès nòm, Sigifredo, l'é stê Vèschev ed Pèrma dal 927 al 945.
Adalberto Atto
Còl ch' l' é gnû dôp, Adalberto Atto (939- 988), ciamê Attone, patriêrca ed la râsa ed j Attoni, l'à fât ed Rèz la só furtèsa e l'à cumincê a rinfunsêr al teritōri lé atōren cun divêrsi costrusiòun ed gèner militêr, cun ânch al castèl insém a la rôca ed Canòsa, che dôp al dvintarà al cèinter dal só règn. L' à sustgnû la regîna Adelaide, l'é stê numinê cûnt dal Ottone I e marchèîş da Ottone II e Ottone III.
Dal matrimòni 'd Adalberto Atto cun Ildegarda è nasû Tedaldo da Canòsa
Tedaldo
Ânch al prém fiōl 'd Adalberto Atto l'à şlarghê e rinfursê al só proprietê, despès l'à pretèiş cme sō di teritōri avû in livèl dal cēşi dal pôst. Carateréstica principêla dal só teritôri l'é stê la cunténva costrusiòun 'd difèişi, fâta cun al tirêr só un castèl a drê cl' êter, a trèi divêrsi altèsi: a seintsinquânta, a trerşèint e a sesèint mēter insém al livèl dal mêr, in puşisiòun stratègichi e fâcil da difènder, che se vdîven ûn cun cl'êter e che cumunichêven tra 'd lōr cun un sistêma de spèc e fōgh.
Stà fésa rêda ed difèişi, véli, cōrt e tòri ed difèişa l'é dvintêda la carateréstica cesiònêla ed tót al teritôri sòta i Canòsa, che, ânca se sgnōr ed sitê impurtânti, în sèimper stê lighê al mònd cuntadèin, cme dal rèst tót i fevdatâri dal tèimp, e l'é stê prôpria al teritôri ed campâgna ch' al s'é mustrê al vèir pûnt ed fôrsa ed la Râsa int al batâli e int j atâch ed surprèişa.
Tedaldo l' à zuntê al proprietê al sitê ed Guastâla e Mântva, mèinter Ferêra la vîn regalêda a la faméja da pêpa Giovanni XIV. L'utîn al tétol ed marchèiş da l' Imperadōr, ech da 'na pêrt al gh'îva paûra dal crèser ed la fôrsa generêla di prîncip-vèschv e, da cl'êtra pêrta, in particulêr còl ed la mêrca ed la Tuscia lé a i cunfîn, (oséia al marcheşêt ed la Tuscâna). Dal martimòni ed Tedaldo cun Giólia în nasû: Tedaldo vèschev 'd Arès, Corrado e Bonifacio (985 - 1052).
Bonifacio
L'à zibî l'apôg militêr a l' imperadōr Corrado II ciamê al Salico, int la só spedisiòun in Burgògna, e in câmbi l'à utgnû la Mêrca ed Tuscia, cun còst l'é dvintê al sgnōr ed tóta l' Itâlia centrêla.
Vésta l'impurtânsa stratègica dal nōvi tèri zûntêdi a còli ch' al gh'îva bèle, l'à prû rifiutêres, a la dmânda ed l'imperadōr Enrico III, ed cumpagnêr a travêrs i sō teritôri Damaso III, ch' l' andêva a Ròma, só incâregh ed l' Imperadôr, in ucaşiòun ed l'elesiòun ed Benedetto IX.
In tóti al manēri Bonifacio l'à duvû, a la fîn, ritirêr al só rifiót, in rispèt ed l'ôbligh ed dipendèinsa, cun còst l'Imperadōr l'à cgnusû l'ustinasiòun ed Bonifacio, fôrt ed la potèinsa dal só eşêrcit ed l'antîgh ligâm 'd amicésia cun al papêt. Bonifacio l' à dichiarê Mântva capitêla dal só règn, mó la sitê an 'n' à mai arcambiê al gèst, ânca se la gh' è sèimper stêda leêla. A la mōrt ed sō fiōla Matélda, int al 1115, la sitê la s'é costituîda Cmûn Léber. Dôp un préma matrimòni cun Rachilde, Bonifacio, ind l' andêr a drē a la polética di matrimòni 'd interèsi fâta ânca da quî préma ed ló e cme 'd ûş alōra, al s' é spuşê 'na secònda volta.
L' à spuşê int al 1073 Beatrice ed Lotaringia (1017 - 1076), fiōla dal cûnt Federico II e anvōda ed l' imperadōr Corrado II, cun la zûnta a i sō teritôri ânca quî purtê in dôta da la mujēra.T'r al sō proprietê a gh'ēren còli che incō în: la [Tuscâna]],l' Emélia-Rumâgna e la Lumbardéia in Itâlia e lêrghi zôni in Bēlgio, Lusembûregh, Frância e Germâgna int al rèst ed l' Euròpa, e l'ēra cunsiderê al sgnōr pió potèint dôp l'imperadōr. Dal só secònd matrimòni è nasû Beatrice e Federico, môrt tót dû da céch, int al 1053, fōrsi vlinê sèinsa vrèir, e Matélda (1046 - 1115).
Bonifacio al mōr int al 1052 dôp 'n imbuschêda mèinter l'ēra drē fêr 'na batûda ed câsa. La mujēra Beatrîş l'a s' é catêda da per lē a câp dal règn pió potèint ed l'època.
L'à duvû quêşî subét ed turnêres a spuşêr, perché, a l'època, an n' ēra mia pusébil al gvêren ed 'na dòna sèinsa erēd mas'c. La siēlta l'é caschêda insém a Goffredo ed Lotaringia, ciamê il Barbuto, sgnōr ed la Lorena centrêla e cuntrâri a l'Imperadōr. Chiló l'à serchê, sèinsa cavêrgla, 'd impidîr al matrimòni per fêr in môd che al tèri ed Goffredo a 's unésen mia a còli, bèle bundânti, di Canòsa. La môrt ed Goffredo, sucèsa int al 1069, l' à lasê Beatrice sōl cul l' apôg dal Pêpa. Gnân al matrimòni ed la fiōla Matélda cun Gottifredo V ed Lotaringia, ciamê "al gôb" e fiōl naturêl ed Goffredo IV, l'à dê 'na mân a spianêr al dificultê polétichi.
A partîr dal 1076, vést che quêşi int al 'stès mumèint a mōr sia al pêder che la mêdre, a srà Matélda, ónica erēd dal pêder, a duvèir decéder se dêr al só 'apôg al papêt o a l'impēr. Quând int al 1115, Matélda l'é môrta sènsa lasêr erēd dirèt, la râsa di Canòsa la s'é şmarîda e in pêrta la finés.
Al lōr lêregh teritôri al s' è şbrişlê: soquânt castē în armêş in mân a i sgnōri lochêl e a Communi Militum, oséia a cavalēr e suldê a paghamèint; e 'd diêter a quî gnû dōp ed Prangarda, surèla ed Tedaldo, al nôn ed Matélda (fōrsi st' al faméj àn dê véta al faméj pramşâni di Baratti e 'd Attoni o Iattoni 'd Anstesica (frasiòun ed Langhirân) e 'd Beduzzo (frasiòun ed Curnéj) sul sèri pôst ed castē di Canòsa). Soquânti proprietê în stêdi adiritûra scurdêdi, dal j êtri finîdi dèinter al proprietê ed la Cēşa.
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Canossa prima di Matilde, Milano, Camunia Editrice SRL, 1990 . ISBN 88-7767-039-8
- Paolo Golinelli, Matilde e i Canossa nel cuore del Medioevo, Milano, Camunia Editrice SRL, 1991 . ISBN 88-7767-104-1
Nôta: cla pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun da Canossa (famiglia)| trâta da it.wikipedia.org.
Guêrda la stôria ed la pâgina uriginêla per cgnòser l'elèinch 'd j autōr.