Ronald Reagan
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
Ronald Wilson Reagan, cgnusû méj cuma Ronald Reagan (Tampico, 6 ad Favràr dal 1911 - Los Angeles, 5 ad Śugn dal 2004, a s lèś /ˈrɒnəld ˈwɪlsən ˈreɪɡən/ in ingléś) 'l è stâ 'n atōr e 'n pulìtig americàṅ, 33śum guvernadōr dla Califòrgna e 40śum presidènt di Stat Unî p'r al partî republicàṅ da 'l 1981 a 'l 1989.
Prim an e caréra da atōr
Nâ in Illinòis, da śōvan Ronald al taca a lauràr cuma crunìsta 'd partìdi 'd baseball. In dal 1937 al fà 'n pruvèṅ da atōr par la Warner Bros e al vîṅ ciapâ firmànd un cuntràt ad sèt an. Al taca a giràr dimóndi film cuma Tramonto (1939) cun la Bette Davis, I pascoli dell'odio (1940), L'avventura impossibile (1942), Delitti senza castigo (1942), par lò 'l sò film più bèl, e 'l western La regina del Far West (1954), insém a la Barbara Stanwyck. In cal méntar, in dal 1940, al sa spóśa cun l'atōra Jane Wyman ma pò al s divìd sèg òt an dòp tulénd la Nancy Reagan cuma mujér in dal 1952. Prima 'd pasàr a la pulìtiga al gira dgl'atri pelìculi cuma 'l pulisiésc Contratto per uccidere ad Don Siegel (1964) in du 'l fà la part dal “catìṿ”. Al gh'à na stéla in d'l Hollywood Walk of Fame, a 'l n. 6374 'd Hollywood Boulevard.
I an dla pulìtiga
Dòp 'n inìsi in di an Quarànta in du 'l éra da la banda di demucràtic, 'l éra stâ 'n sustenitōr ad Harry S. Truman, in dal cōrs di an Ssanta al s davśìna invéci a i republicàṅ.
.png)
Durànt la guèra fréda, c'n al nóm 'd “Agìnt T-10”, al fà i nóm a 'l FBI ad soquànt sò culéga suspetâ 'd èsar di cumunìsta cuma Larry Parks, Howard Da Silva e Alexander Knox ch'i vìn'n acsè casâ via da Hollywood. In séguit, anc se registrâ incóra in dla lista di eletōr demucràtic, Reagan al dà 'l sò apòǵ a i candidâ presidènt republicàṅ Dwight D. Eisenhower (in dal 1952 e in dal 1956) e Richard Nixon (in dal 1960).
A la fiṅ di an Ssanta al vîṅ elèt guvernadōr dla Califòrgna e in dal Stat 'd Òr al gh armàgn par dū mandâ pò in dal 1976 al próa a ciapàr la nomination dal sò partî par dvintàr presidènt di Stat Unî ma 'l pèrd al primàri cóntar Gerald Ford, subentrâ a Richard Nixon. In tut al manéri un grand eletōr dal stat ad Washington al vōta par lò in dal dè dl'elesiòṅ ad Jimmy Carter.
Ronald al gh próa incóra in dal 1980 e 'sta vòlta al gh la cava a bàtar Carter ch'al s pòrta a cà sōl siē stat e 'l Distrét ad Culùmbia. muciànd sù al 41% di vōt cónt'r al 50,7% ad Reagan. Par la prima vòlta da 'l 1952 i republicàṅ i ciàpan la magiurànsa a 'l senàt ma minga a la cambra.
Al 30 ad Mars dal 1981 un mat ciamâ John Hinckley Jr., ch'al vliva ciapàr l'atensiòṅ dla Jodie Foster, al gh spara a Washington śbuśénd-'g al palmòṅ sinìstar ma Reagan al la scampa. Prima 'd ès'r uperâ 'l à dit a i cirùśig «Mè a spēr ch'a siàdi tut republicàṅ».
Tgnénd adrē a la sò lìnea liberìsta e dal pōls férum, al sò manifèst pulìtig al dgiva „Al guèr'n al n è minga la sulusiòṅ dal nòstar prubléma, al guèran 'l è 'l prubléma“, al 5 'd Agóst al lasa a cà tut 'd un cōlp 11.345 cuntrulōr ad vōl ch'i ér'n in siòpar. In séguit, par dar na squasàda a l'ecunumìa americàna, al taca a 'rbasàr a róta 'd còl al tasi ispirànd-as a la Curva 'd Laffer, ardupiànd acsè al déficit federàł ma dand un cuć a la carsùda dal sò paéś. Al mét anc soquànt di suo a la Cōrt Supréma cuma la Sandra Day O'Connor prima dóna a tōr-'g-an part.
Quàt'r an dòp al vîṅ cunfermâ presidènt spasànd via 'l candidâ demucràtic Walter Mondale ch'al vins sōl a cà sua in Minneśòta, par sōi 3.800 vōt e 'l 0,18% ad difarénsa, e in dal Distrét ad Culùmbia, rocafòrt sèmpar demucràtica, in dua però Reagan al gh la cava a rivàr a 'l 13,73% (tant par dir, in dal 2016 chè Donald Trump al s è farmâ a 'l 4% cónt'r al 90,5% dl'Hillary Clinton).
Durànd al sò secónd mandâ al fà la paś cun 'l URSS ad Michail Gorbačëv, al bumbàrda la Lìbia tintànd ad cupàr Muammar Gheddafi dòp 'n atintâ a na discutéca 'd Berlîṅ frequentàda da di suldâ americàṅ e 'l finìs in mèś a 'l scàndal Iran-Contras in du la sò aministrasiòṅ, par liberàr di ustàǵ americàṅ parśunēr in Iràn, l'ivâ vindû 'd nascòst dgl'armi a Teheran durànt i an d'l embârg. C'n i bèsi muciâ sù Reagan 'l iva finansiâ la lòta arvultóśa di Contras in Nicaràgua.
Finìda la sò caréra pulìtiga, da èx presidènt, Reagan al fà savēr 'd èsar malâ 'd Alzheimer, murénd al 5 ad Śugn dal 2004 dòp déś an a 'l incìrca. C'n i sò 69 an chi lò 'l è stâ in alóra 'l presidènt elèt più vèć ad sèmpar (batû sōl par Donald Trump in dal 2016 quànd al Tycoon 'l iva bèla cumpiû 70 an) e 'l presidènt ch'l è scampâ da piò (93 an) dòp Gerald Ford.