C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân Emiliàn

Artécol in dialèt arzân

Rundanèina comûna

La rundanèina comûna (rondine comune in italiân Hirundo rustica al só nòm sientéfich) l'é un uşlèin ed pâs ed l' ōrdin di pâser preşèint in Euròpa, in Âşia e int al j Amèrichi. Despès ciamê sōl cun al nòm ed "rundanèina", ch' an n'è mìa sbaliê, mó al nòm al ciapa pió in lêregh tóta la faméja 'd i Hirundinidae (faméja ed quî ch' a magnên mèinter a vōlen).

Al só aspèt

La rundanèina comûna, l'é un uşèl céch e svêlt , lòngh cîrca 18-19,5 cm; êla 12-13 cm,; bèch 11-13 mm. Sté uşèl al gh'à 'na còva lònga e a dō pûnti, êli pighêdi a êrch e a pûnta e un bèch céch drét ed culōr grîş e-scûr.

  • Al sòt gèner européo H. r. rustica l'é 'd culōr bló scûr (quêşi nìgher) ind la schîna, grişâster int la pânsa e 'na strésia ròsa int la gōla, divîşa da la pânsa da 'na fâsa bló-grîşa. A 'gh né dimòndi in Euròpa e int la Rósia européa (fîn al Sèirc dal Polo Nord), int l' invêren la se spôsta in Âfrica.
  • Al sòt gèner dal Nord Amèrica H. r. erythrogaster l'é divêrsa dal sòt gèner européo int la pânsa, pió rusâstra e int la fâsa tra la gōla e la pânsa, pió stréca e pió scûra. A 'gh né dimòndi int l'Amèrica dal Nord, int l' invêren. a se spôsta int l'Amèrica dal Sud.
  • Al sòt gèner dal mediuriĵnt H. r. transitiva e còla egisiâna H. r. savignii a gh'àn al davânti culōr ròs-aransòun e la fâsa t'r al davânti e la pânsa nîgra
  • I sòt gèner ed l'Âşia H. r. gutturalis, H. r. mandschurica, H. r. saturata e H. r. tytleri în quêşi cumpâgn a còla ed l'Amèrica dal Nord, cun al davânti ròs-aransòun e la fâsa scûra t'r al davânti e la pânsa pió stréca.

Cumportamèint e abitódin

Rundanèina comûna insém a 'n' imperdghêda

La rundanèina comûna la gh' à al j abitódi quêşi cumpâgn a chiêter uşê ch' a mâgnen j insèt, cun rundanèini e i rundòun (ōrdin Apodiformes) (faméja ed quî ch' a gh' àn al sâmpi cûrti).

Sté uşèl al mâgna al mòschi, al sarabîghi, (e difâti l'é prōpria per la só utilitê a l'òm, magnadōra ed sarabîghi in istê, che la só sparisiòun l'é drē dêr dal preocupasiòun; ed sôlit al rundanèini arîven da nuêter intōren al 21 ed mêrs e armâgnen fîn a i prém 'd otòber), a mâgnen ânca spòş, e 'd j êter insèt ch' a vōlen e ânca bèigh, e panarâsi; dòunca l'an gh' à mia bişògn ed 'na grōsa velocitê (cîrca 50 chilômetr a l'ōra), mó 'na şveltèsa e 'na bravûra ed cambiêr diresiòun in môd incridebilmèint şvêlt, dimòndi ótil p'r al só prupôşit.

La rundanèina comûna la fà un né incavê, fât ed pantân, purtê cun al bèch. La pêrta d' ed dèinter dal né l'é fâta 'd êrba, piómi e di êter materiêl mulşèin. Normalmèint la fà al né sòta al costrusiòun ed l'òm cme i tèg dal cà, dal tēşi e dal stâli. Préma che sté gèner ed pôst a gnésen comûn, al rundanèini a fêven al né int al costi o int al cavêrni. L'é sôlita fêr al né int tōt i pôst adât ânch in muntâgna fîn a 'n altèsa ed 1600 mēter. La rundanèina la fà al né dō vōlti a l'ân, ògni vōlta la mèt zò 4 o 5 ōv, ch' a vînen cuvêdi da la fèmna per 16 dé. Tót dû i genitōr a fân al né e a dân da magner a i pulşèin.


Un né ed rundanèini
Rundanèina comûna in Nederlandse Vogelen
(Uşêl ulandèiş), Vol. 1 (1770)
Ōv ed rundanèina

Al só ambiĵnt

La popolasiòun dal rundanèini comûni, in Amèrica dal Nord, l'é chersûda dimòndi ind al tèimp dal vintèişem sècol cun al chersèint nòmer ed pôst artificêl per fêr al né.
Ind j ûlten ân a s'é avû un câl ed rundanèini int al zôni europèi e Nord Amèrica, duvû al crèser ed l'ûş di vlèin in agricultûra ch' a fan calêr al nòmer ed j insèt e dòunca ânch dal nòmer dal rundanèini. Però, l' armâgn un uşèl dimòndi sparpagnê e piotôst comûn in tót al mònd.

Relasiòun cun l'òm

La rundanèina l'é ûn 'd j uşê che pió ed tót a 's aşvèinen al cà ed l'òm, a fân al né sòta i curnişòun di tèg.
La rundanèina comûna l'é dvintêda 'na bandēra p'r al pôpol ed l'Estonia dal 23 zógn 1960, per lōr la rundanèina la rapreşèinta al cēl bló e a 'gh dân al 'stès significhêt ch' a gh'à la libertê e la felicitê etêrna. Secònd al j uşânsi ed cól pôpol se quelchidûn al mâsa 'na rundanèina al dvèinta ôrob, e a díşen che, quând in premavèira al rundanèini a tōrnen al né, a salóten al persòuni ed la cà cun di şvòj p'r âria e cun di cânt.

Manéri ed dîr

Rundanèina a bàs a bàs

Rundanèina a bàs a bàs
prega Idìo ch'a vègna un śguâs...
Rundanèina dal Signōr
prega Idìo ch'a vègna al sōl
prega Idìo ch'al vègna prest
èccol là ch'al vin adês!
[1]

Referèinsi

  1. (CARPŚ) e (IT) Ind "Al Śov", ed Carlo Contini, Chêrp, 1972, paǵ 83, a s escrîv: „Rundaneina a bàs a bàs / prega Idio ch'a vègna un sguass... / Rundaneina dal Signor / prega Idio ch'a vegna al sòl / prega Idio ch'al vegna prest / èccol là ch'al vin adès !”.

Êter progèt

Colegamèint d'ed fōra

Nôta: cla pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun da Hirundo rustica trâta da it.wikipedia.org.
Guêrda la stôria ed la pâgina uriginêla per cgnòser l'elèinch 'd j autōr.


Animali della campagna emiliana (tradurre)Bèsti ed la campâgna emiliânaBisti d'la canpâgna emigliènaBèsti dla campagna emiglianaBesti d'la campâgna emiliana

anatranâderanàdranàdranàdör | barbagiannibarbagiânbarbazànbarbagiàṅ | bue | pidocchiopiōcbdòcpiôc'bdòc | bigattinobigatèinbigâtbègatèṅ | biscia / serpebésabessabéssabîssa | baco da seta / bombicebèigh da sèidabigàt dla saidabigâtbigàt | rosporôspbòtrospbòt | canecâncancâncan | capponecapòuncapåncapòuncapôn | cavallocavâlcavàlcavâlcavàl | caprachêvrachèvrachèvracrèva | cuculocóchcócchcócchcócch | conigliocunîn-cunéjcunéicunéj o cunèṅcunî | cornacchiacurnâciacurnâciacurnacia | asinoêṣenèsenèsenèsen | apevrèspaevbêgaev | formicafurmîgafurmìgafurmìgaformìga | gallogâlgàlgalgàl | gallinagalèinagalénagaleinagalén'na | gattogâtgàtgatgàt | gazzagâzagâżagaśa | grillogrélgrélgrilgrél | lupolòuvlauvluvlöv | ramarroingòrligùrramarligùr | leprelēvralivralevralëvra | chiocciola / lumacalumêgalumègalumagalumèga | lucertolaarzintèlaluśêrtaluśertalusértla | maialenimêlpôrzporcgosèn | moscamòscamåscamoscamōsca | merlomêrelmèrelmerulmèrel | mulomólmóllmulmóll | talpatêlpamusåntèlpamusön | porcellinonimalèinninénninetninén | ocaôcaócaocaóca | pipistrelloparpastrèlpalpastrèlpapastrèlpalpastrèl | topo / sorcio / rattopòundgapåndgasoragpôngö | farfallaparpâjaparpàiaparpajaparpàia | passeropâsrapàserpàserpàser | pettirossopetròspetråsspetros | pecorapēgrapigrapegurapigra | piccione / colombopisòunpizônclombpizôn | pulcepólgapólsapulsapólsa | ragnorâgnràgnragnràgn | rana / ranocchioranôcranòcranaranòc | ricciorésrézzris | rondinerundanèinarundanénarundaninaröndanén'a | scarafaggiopanarâsaburdigånscaravàś | cinghialezingèlzignèl | tignola / tarmatêrmlatarmatarmatarma | tarlotarōltaroltaroltarol | tafanotavântafàntavàṅ | tacchinopîttòchtoctòch | vaccavâcavàcavacavàca | volpevòulpavôulpvólpvôlpa | cicalasighêlazigalasicalazigala | zanzarasarabîgazinzèlasinsàla | civettasfètlazvèttasivetazivètta