Carpśàn
|
C'l artìcol chè 'l è scrit in
Carpśàn |
Al dialèt carpśàn 'l è na varietê dialetèla dla lèngva emigliàna e, piò preciśamèint, dal dialèt mudnés. Al carpśàn al vìn parlê in dal sitê dla bàsa śvèini a Chèrp, dimòndi de piò dal persòuni piò ansiàni, ch'i 'l dróven c'ma lengva mèdra, e difàt cun l'italianiśasiòun in del scóli e ch'a deśvìn dai média, i ragasō e i śōven i 'l descòren poc; al cuntràri al carpśàn 'l è dimòndi parlê in dal campàgni 'd Nōṿ, in dû i al descòren normalmèint.
Scritùra dal Pèder nostèr:
- Pèder nòster
- ch'et sî in dal cêl
- ch'a sìa bendètt al tó nòm.
- Ch'a vèggna al tó règn,
- ch'a vèggna fat quel te vō.
- acsè in cêl, acsè in tèra.
- Dà-'s incō al noster paṅ quotidiàn,
- e scanśèla i noster débit
- c'ma nuèter a i scanślòm ai noster débitōr.
- E an purtèr-es briśa in tentasiòun,
- ma tìn-es luntàṅ dal mêl.
- Amen.
Gramàtica
Vochèli
C'ma tùt i dialèt emiliàn, al carpśàn al gh'à dimòndi piò vochèli rispèt a 'l itagliàn. A n'gh'è brìśa 'na régla per la só scritùra, mo 'l vochèli lunghi i s sègnen cun 'l asèint sircunflès (^)s'a gl'ìn avérti, e cun 'l asèint lung s'a gl'ìn sarèdi. In dal dialèt e-scrìt, el vochèli sàinsa asèint i s léśen cùma in dl itagliàn.
- à - cùma in itagliàn (eś. àqua, acqua)
- â - a lùnga (eś. fât, fatto)
- è - cùma in itagliàn (eś. Chèrp, Carpi)
- é - cùma in itagliàn (eś. méno, meno)
- ê - e lùnga (avérta: eś. andê, andato; u sarèda: es. drê, dietro)
- ì - cùma in itagliàn (eś. gnìnta, niente)
- î - ì lùnga (eś vlî-'v, volete)
- ò - cùma in itagliàn (eś. nòm, nome)
- ó - cùma l' itagliàn forse (eś. fóren, forno)
- ô - o lunga (avèrta: eś. in cô, in testa)
- ō - o lunga (sarèda: eś. fiōl, figlio)
- ù - cùma in itagliàn (eś. tùt, tutto )
- û - ù lùnga (eś. chersû, cresciuto)
Cunsonànti
A 's drôva tùti el consonànti cùma in itagliàn, druènd la stèsa grafìa, però cun 'na quèlch mudìfica.
In fìn ed paròla:
- c' cùma la c ed cera (es. fnòc'', finocchio)
- ch cùma la c ed cane (es. pórch, maiale)
- g' cùma la g ed gelato (es. mâg'', maggio)
- gh cùma la g ed gatto (es. côgh, cuoco)
La j la tôś al còumpìt dla i intervucàlica, cùma int dl' itagliàn cuoio. Però, pr' analugìa funètica la pôl èser cambièda cun la vochèl î.
N'ètra diferèinsa gròsa, sìa rispèt l'itagliàn, sìa in cunfròunt al mudnéś, l' è a la fìn rapresentèda da la lettra z. Infàti la z l' è presèint sôl in dla fòrma "dôlsa emiliàna" [ʣz] (cùma in dl'italiàn rosa, es. scanśela, cancella).
I vèrb
Vèrb èser
- Indicatìv preśèint: mè a sun, tè t'î, lò 'l'è, nuèter a sòm, uèter a sî, lor i în.
- Indicatìv imperfèt: mè a éra, tè t'êr, lò 'l'éra, nuèter a éren, uèter a éri, lor i éren.
- Indicatìv futûr: mè a s'rò, tè t' s'ree, lò al s'rà, nuèter a s'ròm, uèter a s'rî, lor i s'ran.
- Cungiuntìv preśèint: che mè a sia, che tè t' sìi, che lò 'l sia, che nuèter a sòma, che uèter a sri, che lor i sìen.
- Cungiuntìv imperfèt: che mè a fus, che tè t' fus, che lò 'l fus, che nuèter a fùsen, che uèt'r a fùsi, che lor i fùsen.
- Cundisiunèl preśèint: mè a s'rev, tè te s'ress/s'rèv, lò 'l s'rev, nuèter a s'rèven, uèter a s'ressi/s'rèvi, lor i s'rèven.
- Gerùndi preśèint: sènd.
- Infinî preśèint: èser.
- Partisìpi pasè: stè/stèda.
Verub avér
- Indicatìv preśèint: mè a-j-ò, tè t' ê, lò 'l à, nuèt'r a-j-òm, uèt'r a 'vî, lor i àn.
- Indicatìv imperfet: mè a 'îva, tè t' 'îv, lò 'l'îva, nuèt'r a 'îven, uèt'r a 'îvi, lor i 'îven.
- Indicatìv futûr: mè a-j-a'rò, tè t' a'rê, lò 'l 'a'rà, nuèt'r a-j-a'ròm, uèt'r a 'rî, lor i a'ràn.
- Cungiuntìv preśèint: che mè a 'pia, che tè t'api, che lò 'l àpia, che nuèt'r a-j-'òma, che uèt'r a 'îdi, che lor i àpien.
- Cungiuntìv imperfet: che mè a 'ìss, che tè t' 'ìss, che lò 'l 'ìss, che nuèt'r a 'ìssen, che uèt'r a 'ìssi, che lor i 'ìssen.
- Cundisiunèl preśèint: mè a-j-a'rev, tè t' a'ress/avrèv, lò 'l a'rèss/avrèv, nuèt'r a 'ressen/'vrèven, uèt'r a 'ressi/'vrèvi, lor i avressen/avrèven.
- Gerùndi preśèint: 'end.
- Infinî preśèint: avêr.
- Partisìpi pasè: avû/abû.
Prima cuniugasiòun
- Indicatìv presèint: mè a cant, tè t' cant, lò 'l canta, nuèt'r a cantòm, uèt'r a cantê, lôr i cànten.
- Indicatìv imperfèt: mè a cantèva, tè t' cantèv, lò 'l cantèva, nuèt'r a cantèven, uèt'r a cantèvi, lôr i cantèven.
- Indicatìv futùr: mè a cantarò, tè t' cantarê, lò 'l cantarà, nuèt'r a cantaròm, uèt'r a cantarî, lôr i cantaràn.
- Cungiuntìv presèint: che mè a canta, che tè t' cant, che lò 'l canta, che nuèt'r a cantòma, che uèt'r a cantèdi, che lôr i canten.
- Cungiuntìv imperfèt: che mè a cantìs, che tè t' cantìs, che lò 'l cantìs, che nuèter a cantìsen, che uèt'r a cantìsi, che lôr i cantìsen.
- Cundisiunèl preśèint: mè a cantarèv, tè t' cantarès/cantarèv, lò 'l cantarès/cantarèv, nuèt'r a cantarèsen/cantarèven, uèt'r a cantarèsi/cantarèvi, lôr i cantarèsen/cantarèven.
- Gerùndi preśèint: cantènd.
- Infinî preśèint: cantèr.
- Partisìpi pasè: cantè.
Seconda cuniugasiòun
- Indicatìv presèint: mè a léś, tè 't léś, lò 'l léś, nuèt'r a l'śòm, uèt'r a l'śî, lōr i léśen.
- Indicatìv imperfêt: mè a l'śìva, tè te l'śìv, lò 'l alśìva, nuèt'r a l'śìven, uèt'r a l'śìvi, lōr i l'śìven.
- Indicatìv futûr: mè a l'śrò, tè te l'śrê, lò 'l alśrà, nuèt'r a l'śròm, uèt'r a l'śrî, lōr i l'śran.
- Cungiuntìv presèint: che mè a léśa, che tè 't lêś, che lò al léśa, che nuèt'r a l'śòma, che uèt'r a l'śìdi, che lōr i léśen.
- Cungiuntìv imperfêt: che mè a l'śìs, che tè 't l'śìs, che lò 'l lśìs, che nuèt'r a l'śìsen, che uèt'r a l'śìsi, che lōr i lśìsen.
- Cundiziunèl presèint: mè a l'śrèv, tè te l'śrès/l'śrèv, lò al l'śrèv, nuèt'r a l'śrèsen/l'śrèven, uèt'r a l'śrèsi/l'śrèvi, lōr i l'śrèsen/l'śrèven.
- Gerùndi preśèint: alśènd.
- Infinî presèint: léśer.
- Partisìpi pasê: alśû.
Tersa coniugasiòun
- Indicatìv presèint: mè a dorum/dorem, tè 't dorum/dorem, lò 'l dorum/dorem, nuèt'r a durmòm, uèt'r a durmî, lōr i dormen.
- Indicatìv imperfêt: mè a durmìva, tè 't durmìv, lò 'l durmìva, nuèt'r a durmìven, uèt'r a durmìvi, lōr i durmìven.
- Indicatìv futûr: mè a durmirò, tè 't durmirê, lò 'l durmirà, nuèt'r a durmiròm, uèt'r a durmirî, lōr i durmiràn.
- Congiuntìv presèint: che mè a dorma, che tè 't dorma, che lò 'l dorma, che nuèt'r a durmòma, che uèt'r a durmìdi, che lōr i dormen.
- Congiuntìv imperfêt: che mè durmìs, che tè 't durmìs, che lò 'l durmìs, che nuèt'r a durmìsen, che uèt'r a durmìsi, che lōr i durmìsen.
- Condisionêl presèint: mè a durmirev, tè 't durmirès/durmirèv, lò 'l durmirèv, nuèt'r a durmirèsen/durmirèven, uèt'r a durmirèsi/durmirèvi, lōr i durmirèsen/durmirèven.
- Gerùndi presèint: durmènd.
- Infinî presèint: durmìr.
- Partisìpi pasê: durmî.
Vôś lighèdi
Colegamèint estèren
- (carpś) Na letùra in carpśàṅ.
- (carpś) Ubaldo Urbini, Rime in vernacolo carpigiano, Carpi, 1895, in sìm'a archive.org.
- (carpś) Na letùra 'd poveśìa in dialèt carpśàn ed Loris Guersoni insèm ala tradusiòun in itagliàn dl Avgùst Daòglio in dal youtube.
- (carpś) e (IT) Un pcòun 'd cumédia in sìm'a 'l paròli difìcil del malatìi e del só curi, in sìm'a 'l youtube.
Bibliografìa
- Poesie in dialetto carpigiano, Argia Montorsi, 1982.