Treṣnêr

Artécol in dialèt arzân

Al Treṣnêr o Treṣnêra (Tresinaro in italiân) l'é un turèint ed la pruvîncia ed Rèz, al nâs dal surzéi dal mûnt Fôṣla a cîrca 900 mēter, ind la frasiòun ed Flèina, ind al cmûn ed Castelnōv di Mûnt, a l'òmbra ed la Prēda ed Bişmântva. Al Treṣnêr ind l'andêr vêrs la bâsa al pâsa atâch a Carpnèida, al travêrsa Sigarèl al gîra a dréta Viân, al travêrsa Rundanêra, Jân, Scandiân, Arsèi, Zimèl e a Rubēra al 's bóta in Sècia. Int al 1788 ind la só Corografia Lodovico Ricci al li spiêga acsé:

L' êlta Vâl dal Treşnêr sòt a la nèiva

«

TRESINARO o TERNARO Torrente. Nasce sui monti delle Carpineti, e ricevuti nel primo suo Alveo più rivi e fonti e ramicelli dopo alcun tratto trovasi sul dirupo di un alato balzo di viva pietra, da cui con molto scroscio si getta e forma un assai grande Cateratta. Raccoltosi a piè dello scoglio ivi a poco spazio tranquilla le acque, e scende ad Onfiano, e scorrendo sovente sopra strati di pietra bagna le Terre di Scandiano, e di Arceto, e mette foce in Secchia presso Rubiera.»

La só stôria antîga

Al nòm

I Cêlti, j antîgh abitânt dal tèri padâni, a venerêven l'âcva e l'êlber cme sègn ed feconditê e guarigiòun, andêven só pr'i fióm fîn al surzèi per punsêr dal statvèti vutîvi, égh dêven di nòm 'd un dío. Dimòndi di cōrs d'âcva arzân a gh'àn al nòm ch' al deṣvîn da nòm 'd un dío cêltich: Gabelus, dío dal giavelôt, pr' al Sècia, Aventia, dèia dal surzéi, per l' Èinsa, Crosolos, dío ch' al cór ind 'l incavê, pr' al Cròstel, Dolovius, êter dío cêltich p'r al Dôl. Per Luciano Serra al nòm Treṣnêr al pêr arciamêr la devusiòun dal dío frêra da 'na pêrt perché isnaro in cêltich al vré dîr "fèr" mèinter la zûnta davânti tri l'arciâpa al sègn dal tricipite al móscol dal brâs, Trixinaria l'é ânca al nòm ed 'na cēṣa, al cavalēr Tiraboschi al scrév acsé ind al só Dizionario Topografico-Storico (publichê int al 1824-25 dôp la só môrt): ...nell'archivio della Cattedrale di Reggio conservasi un bel documento della fondazione e consacrazione di questa Chiesa circa l'anno 1133. Un Cittadino reggiano detto Giovanni di Bernardo Normanno, volendo fabbricare una chiesa e uno spedale a onore di Dio e della B.Vergine e del S.Sepolcro detto Tricenaria e avendo a' Canonici di Reggio comunicato disegno, questi pregarono l'arcivescovo di Ravenna Gualtieri perchè ne benediicessa la prima pietra e ne consacrasse l'altare. E questo è forse quello Spedale che è indicato in una carta del 1302 Fr.Johannes Preceptor domus de Tresnaria. Al nòm l'é armêṣ ânch int al ricôrd di pôst, cme al cûnta al Tiraboschi, sèimper ind al só Dizionâri: :… la Villa situata sulla via Emilia quattro miglia a mattina di Reggio chiamasi ab antiquo semplicemente Tresinaro, nome o preso o dato da lei al Torrente, ma oggi chiamasi Masone perchè prima del 1350 era ivi una Mansione (Maison) dell'ordine Gerosolimitano. La villa di Tresinara e' nominata in una carta dell'anno 1010. Mó sèimper per la stôria dal nòm Tresinara o dmèi dal nòm in latèin Trixinaria, al stôrich Rino Rio ind al Vestigia crusunei al dà n'êtra spiegasiòun oséja che ...le due Tessarole (Tesariolae) ed il Dugaro, nella zona a monte della via Emilia, sono le vestigia della stessa Trixinaria, cioè tre rami che si buttavano nel Rio (Trex in Rio)... dóve Rio l'ēra al nòm ind i tèimp indrê, préma ed còl ed Trixinaria, dal trât ed mèz ed l'antîga fiumâna ch' la fêva tóta la pianûra arzâna fîn al Po e ch' l'as câta ciamêda acsé ind al chêrti préma dal mél. Pó al zûnta che ..il nome di Rio (Trixinaria) dato al regolatore del bacino modenese nel comprensorio della bonifica era evidentemente una derivazione della parola Lario o Larione, mentre si deve escludere senz'altro l'ipotesi, avanzata da altri, che il Larione ed il Rio fossero lo stesso corso d'acqua. Tânt di nòm d' adèsa di chêv, véli e 'd paèiṣ a tînen da cât i ricôrd de sté Ré; acsé Sân Martèin in Ré, Budriòun, Trignân, Ardiòun, Lariòun, Mandri, Mandiôl, Miljêra (Migliarius), Quartirōl, Chêv Ré, Chêv Traiôl, Ré Grând, tót ind la zôna dal Ré o l'é atâch, mèinter i nòm Marṣân e 'd Zemniôl, dê a divêrsi distèiṣi ed trèin intōren a Stiôl, Sân Martèin, Trignân, Sân Biêṣ ed Curèz, rapreşèinten al bâsi e l' impantanamèint lasê da sté antîgh cōrs d' âcva. Rōl al dêv al só nòm al Ré (Rolum, Rolae, Ariolas, de loco Ariola in chêrti dal 772 e dal 962; Arolum, Ariolae in chêrti dal 1152 e dal 1192). Acsé l'é spieghêda Ré Salṣêr, l'antîga Sân Zôrz in Ré, in un documèint sèinsa nòm dal 1788: la Villa o sia Parrocchia di Rio deve avere sortita la sua etimologia dal Cavo Rio che è quello scolo d'acqua che divide la Villa a levante da Carpigiano, o pure perchè questa Villa contiene molti scoli d'acqua come il Naviglietto, Naviglio Grande, Canale ove è il Mulino, Fossa Maja di Budrione, Rio dei Cà dè Frati e tante altre fossette le cui acque tutte direttamente o indirettamente scolano nel cavo Parmigiana-Moglia. Ânca ind al Carpṣân catòm Zemniôla e Zumgnôla e int al 1284 as lêz che al lèt ed la Zumgnôla l'é stê afitê cultivê. Secònd al Rombaldi …. era questo l'antico letto del Tresinaro; i carpigiani, per prosciugarlo dalle acque stagnanti, fecero un cavo e lo rifecero dopo che i reggiani, proprietari del territorio, l'ebbero riempito.

L'antîgh cōrs

Al Chêv Treṣnêr l'é còl ch' a gh' armâgn incō ed l'antîgh cōrs dal turèint Trixinaria che incō al cór ind la zôna tra i Cmûn de Scandiân e Rubēra fîn a dêr int al Sècia. Ind al cōrs di sècol al turèint a gh'é stê fât cambiêr diresiòun divêrsi vôlti per cōlpa dal só ṣregolatèsi che dêven dân al coltivasiòun di câmp e al metîva a rés'c al mantgnimèint dal popolasiòin ch' l' incuntrêva lòngh a la só strêda. Atravêrs al stódi di vèc lèt di cōrs d'âcva ed la Regiòun a s' é vést la grôsa impurtânsa dal turèint Treṣnêr ind la pianûra arzâna: al divêrsi zôni quacêdi da i cambiamèint ed diresiòun a gh'àn, in totêl, 'na larghèsa cumpâgna a còli dal Sècia e dal Cróstel. Ind i sècol i cōrs di fióm e turèint ed la Pianûra Padâna per cōlpa ed l'òm o per cōlpa 'd fât naturêl àn cambiê diresiòun divêrsi vôlti. Ânca int l' Arzân in spēce ind la pêrt spiâna ed la pruvíncia l'é sucès tót còst. Al Treṣnêr insèm al Cróstel àn cambiê ed dimòndi la diresiòun a còl ch' l'êra, ind la luntâna època dal fèr, al só lèt naturêl. In cl' època e in còla dôp, l'època rumâna, al Trenṣêr l'andêva dêr int al Cróstel dal pêrti ed Sân Mavrési (Rèz) ch' al cuntinvêva pó vêrs mezanôt, secònd la dréta Gavâsa, Bódri, Curèz, Miljêra; ind l'êlt medioēv al Cròstel l'à 'vû divêrs câmbi ed diresiòun e al s'é spustê vêrs sîra l'é pasê da la lénia Gavâsa-Miljêra, Gavâsa-Fâbrich, a còla Gavâsa-Bagnōl, e Nuvalêra; al Treṣnêr invêci l'à cambiê diresiòun atâch a Véla Runcadèla vêrs mezanôt, l'é andê, prubabilmèint, ind j antîgh lèt dal Cróstel, al percōrs ed Sân Martèin l'ēra atîv ânch int l'XI sècol (Cremonini,1985); int al 1229, bâs medioēvo, al Cròstel a gh' àn cambiêr la diresiòun a mezdé ed Rèz, l'é stê spustê divêrsi vôlti fîn arivêr a la puṣisiòun dal dé d' incô(Cremaschi e Marchesini, 1978); ind l'istès peréiod ânch al Treṣnêr a 'gh vîn cambiê diresiòun cun al fêrel andêr in Sècia, secònd al cōrs dal dé d'incô Arsèi-Rubēra. (Cremonini, 1986);ind l'etê modêrna i cōrs d'âcva che gh'în armêṣ ind la bâsa în quêṣi tót dovû a i turèint Cróstel e Treṣnêr. Ind l'antichitê la situasiòun dal j âchev l'êra bèin divêrsa da còla dal dé d'incô, cun al Pó pr ' un bèl pô spustê a mezdé cun un efèt de schisamèint só la diresiòun di fióm che gnîven zò da la muntâgna, custrèt a d'andêr in gîr per la lêrga Vâl Padûṣa, préma ed butêres in mêr.

Dôp la ròta dal Po a Figarôl

Còst fîn a quând un grând scaravôlt geogrâfich l'à mudê la diresiòun di fióm oséja la ròta dal Pó atâch a Figarôl (in pruvîncia ed Ruvîgh) sucèsa tr' al 1152 e al 1153 cun un spustamèint vêrs mezanôt ch' l'à purtê al necesâri cambiamèint ed diresiòun dal Sècia, dal Cròstel e 'd l' Èinsa cun un spustamèint pôch a la vôlta da matèina a sîra. Mó préma de sti grôs cambiamèint la Trixinaria o dmej al Ré, as zuntêva, ind la zôna ed Rōl, cun un vèc lèt dal Cròstel. Cme l' arcôrda Rino Rio … Il Rio sfociava, nei tempi anteriori alla conoide del Crustulus Magnus, da solo nel Larione, nel luogo ove sorse l'antica isola Muricola (S.Benedetto Po); in tempi successivi si unì al Crostolo presso Rolo ed ebbe sfogo nei rami più meridionali (Tagliata, Moglia) del Po stesso. Al Crustulus Magnus che Rino Rio al numîna, l'é ûn di cōrs dal Cròstel ch' l' à dê urègin, per ṣlargamèint, a ûn di pió grôs depôṣit ed fratóm dal j aluviòun ind la pianûra arzâna. Sti depôṣit în cumincê a l'inési dal III sècol p.C. e în durê sèinsa fermêres per 700 ân. A fân pêrta, a sté grôs depôṣit ed ed frantóm fât a pûnta, la magiōr pêrta di trèin ed Masinsâdegh, Prefuntâna, Pevròsa e la pêrt êlta dal campâgni ed Bagnōl, Nuvalêra Campagnōla, Fâbrich e Rōl. Un râm secondâri de sté Crusrulus Magnus l'à fât i trèin êlt ed Bódri, Fosdònd, Cânol e Cugnînt. Gabriele Mantovani as dîṣ che al Ré as butêva int al Cròstel al Cantunâs che dal cól pûnt lé in dōp al sré la Fossa Scaveriola exiente in Braida de Noventa numinêda int al 772 in un decrêt dal Rè Longobêrd Desiderio, ch' l' é la Fôsa ed Rêṣ dal dé d'incô. Al sègn lasê dal traspôrt ed gêri e sâbi dal Crustulus Magnus, ind al sarêr al cōrs dal jâchev dal Ré, che 'n gh' la cavêven mìa acsé a rivêr in Pó, al fōrma chi pantân che dân urègin a còl lêregh impantanamèint, ciamê, ind al j antîghi chêrti, cme Val Putrida e ch' la quacêva pêtra ed la bâsa arzâna e mudnèiṣa. La zôna a mezanôt ed Ré Salṣêr, còla ciamêda Campâgna dal Bundiòun bunifichêda vêrs al fîn dal XIII sècol da Corrado da Curèz insèm al sît ed Cà di Frê la vîn spieghêda acsé da Eustacchio Cabassi in 'na lètra dal 21 Agòst 1790 al Tiraboschi ...questa tenuta, divisa tra i due territori di Fabbrico e di Rio, viene circondata a Mezzogiorno dal Tresinaro, ossia canal di Migliarina, a settentrione dalla Fossa di Raso, che anch'essa divide il rollese dal territorio del Principato di Correggio, a ponente vien divisa dal picciol cavo detto il Naviglietto ed a levante ha per confine altro cavo scolastico detto la Fossassa ed i prati di Correggio. Al solevamèint ch' al s'é fât mjêra d'ân fà che, a fōrma ed filòun de schîna, al se ṣvilópa da Curèz fîn a Fâbrich a né êter che l'êrṣen centrêl comûn di dû bacîn ed culmêda dal Crustulus, a mansèina, e 'd la Trixinaria a dréta. La Tresinaria l'intervîn ânca ind al furmasiòun campagnôli ed la bâsa mudnèiṣa: la Secula e la Trixinaria a s'unîven int al lôr sbòch al piân e fêven un lèt ónich, a tgnîven 'na grôsa strésia dal trèin insém al cunfîn tra Curèz e Chèrp e, in cêrt pûnt, la rivêva a trî chilômeter ed larghèsa. Nel Principato di Carpi – a sustîn Rino Rio – fra le campagne di Fossoli e di Budrione, lungo quella strada che prende ancora il nome di Via delle Senare e corre parallela alla Fossa Nuova, ci rappresenta la zona di maggiore e più intensa deposizione delle acque del Trixinaria (Dosso Senara) e chiaramente stabilisce l'esatta posizione dell'alveo centrale di questo torrente antico ed il suo tracciato che seguiva quasi esattamente il corso della Fossa Nuova attuale. Al Dosso di Carpi, ch' l' é la pió antîga schîna d'êşen ed fióm cgnusû in Emélia, la dêv, prubabilmèint, al carateréstichi 'd la só fōrma prôpria al Treṣnêr. Incòra dôp al mél al Sècia a 's dividîva in dû râm, ûn ed quisché, còl ch' l' êra drē schêres, al tirêva drét vêrs mezanôt insèm al j âchev ed la Trixinaria, che se smercêven e ocupêven al lèt dal pió antîgh Ré e andêven ind la zôna ed Chêrp e 'd Nōv fîn a dêr int al sistêma Bondenum-Burana. Fîn al XIII sècol, al tròunch pió bâs dal Treṣnêr, l'é stê ciamê da i Mudnèiṣ Fossaregi, Fossa de regi, Fossaraxo, Fossa de raso ch' l'é pó al nòm d' adèsa dal pcòun dal Chêv Treṣnêr dal Cantunâs al só sbòch ind la Parmigiana-Moglia.

Al cambiamèint ed diresiòun dal XII sècol

As sà che ind al Setsèint al Treṣner a 's butêva incora in cól pcòun dal Pó ciamê Bondeno, a 's gh'à nutésia invêci che al cambiamèint ed diresiòun ch' al i pôrta diretamèint in Pó la sia sucèsa tra l'Otsèint e al Novsèint. Ind al só percōrs originâri al Treṣnêr al traversêva Felghêra, Sabiòun, Véla Runcadèla, La Maşòun (ciameda Treṣnêra) pr'andêr vêrs Sân Martèin in Ré per un trât che cîrca circòrum l'é cumpâgn a còl d' adèsa. Giovan Battista Venturi ind la só Storia di Scandiano al dîṣ: … il Tresinaro non s'univa, come fa di presente, a Secchia presso Rubbiera ma correndo solitario per Fellegara, Sabbione, Roncadella, Masone ec. andava sul Carpigiano a cadere in quel che oggi dicesi il Canale di Migliarina e quindi nella Fossa di Raso: si intraprese di rimediare i danni che esso Torrente recava alle Ville inferiori rivolgendolo da Fellegara ad influire in Secchia presso Rubbiera, operazione coerente al saggio principio idraulico che i Fiumi debbono, per quanto si possa, raccogliersi in uno. La grôsa ôvra ch' l' aré duvû mèter a pôst al ṣagerasiòun dal Treṣnêr l' an gh'à mìa 'vû véta fâcila, sèimper Giovan Battista Venturi al spiêga: :..Quando il Marchese Niccolò d'Este fu diventato padrone di Reggio, i Modonesi, che non vedevano di buon occhio aumentarsi le acque di Secchia, pressarono nel 1415 che il Tresinaro fosse rimesso nel suo alveo antico. Il Marchese spedì Ingegneri a visitare i luoghi, dopo di che scrisse a Reggio che non permetterebbe cosa onde poteva nascer danno a quella Città a lui cara egualmente che a Modena: onde si sostenne la deviazione già fatta, nonostante che i Modonesi reclamassero ancora.Sembra dunque che il Tresinaro se ne andasse per l'alveo antico sin presso il 1300. Só la dâta e l'època dal tâj a ghe srén dimòndi prôvi, a prupôṣit Giovan Battista Venturi al dîṣ: :..Nel Codice Pax Costantiae scritto intorno al 1300 fra i possessi del Comune di Reggio si notano le terre e l'Isolare di Tresinaro Vecchio in Fellegara e da Fellegara in giù sin dove si estende.E nel 1321 il Podestà di Reggio dopo aver citato con proclami chiunque pretendesse aver diritto, in fundo seu antiquo lecto Trixinaria veteris, nelle Ville di Sabbione , Gavasseto, Roncadelli e Tresinaro, onde vengano a dire sue ragioni, decide che il detto fondo appartiene tutto al Comune di Reggio. Famōṣi ânca al carateréstichi ed l'ôvra, cme l'arcôrda incòra al Venturi: ..sussiste anche oggidì in Fellegara a ponente della Botte di Canale di Secchia un muro semisepolto lungo intorno ai mille metri e chiamasi il muro de carpigiani perchè forse lo costruissero essi attraverso del Tresinaro vecchio ad oggetto di meglio assicurarsi che il Torrente mai più non corresse verso le lor campagne. Di fatti bisogna dire che, anche dopo la deviazione, il Torrente in piena rompesse alcuna volta a quella banda, poichè nel 1359 le sue acque corsero inondando sino alla Pieve di Prato. Dôp al cambiamèint ed diresiòun la purtêda dal jâchev dal trât a vâl ed Rubēra l'é dimòndi calêda. A testimônia al fât che quând a 's vōl sgnêr al Chêv a 's drôva al nòm Tresinaria vechia. Dôp al tâj a 'gh và dêr dèinter al sculadûri dal campâgni intōren a Bâgn, Casōla e Marmirōl e al j âcvi nîgri dal fògni. Al vèc Treṣnêr, al cunfîn cun Chêrp, al ciâpa al nòm ed Canêl ed Miljarèina pó còl ed Fôsa ed Rêṣ préma ed butêres ind la Parmigiana-Moglia.

Al quistiòun pr' al j âchev

A 's capés che cme tót i canêl e i chêv che córen o che curîven ind la pruvîncia, ânca al Treṣnêr e in particulêr l'ûṣ dal só âchev che traversêven paèiṣ, frasiòun e che sgnêven di cunfîn, în stêdi argumèint ed tânti quistiòun e pefîn ed guèri. La Fôsa ed Rêṣ l'é stêda mutîv ed quistiòun cme còsta: ind al 1463 in 'na sentèinsa dal Cumisâri Costabili, zódis deleghê dal Dóca Borso d' Este ed Frêra, a s'ēra stabilî la proprietê carpṣâna ed la Fôsa ed Rêṣ, mó, per impidîr che i sgnōr ed Rōl e Curèz a gh' andésen al tèri sòt âcva chilôr a prîven druvêr la Fôsa cme fôs sculadōr dal sô âchev a prîven druvêr … una bocca da aprirsi sotto il ponte di legno nell'arginello di S.Giacomo. Dâto che la sentèinsa an n'é mìa stêda mésa in prâtica a 's rîva, pôch ân pió têrdi, a minacêr 'na guèra: quî ed Curèz a mânden 160 òm armê ed baléstra e êtri êrmi a Cà di Frê per tajêr al j âchev, mó cun 'n acôrd int al 1490 la quistiòun la 's mèt a pôst. O cme int al 1615 quî ed Sân Martèin ind al dêr 'na mân al Dóca Cesare d'Este in un scûnter cun i Da Correggio, a ròumpen cun bâli ed fèr la ciâvga ed Treṣnêra in môd che l'âcva dal Canêl d' Èinsa la pasès ind al Chêv e la metés sòt âcva i dintōren cun un grôs dân pr 'i mulèin ed Curèz. A gh'é al quistiòun tra Rèz e Chêrp: int al 1808 Ludovico Bolognini al scrév int al Memorie idrauliche per il Dipartimento del Crostolo … La Città di Reggio pretende che le acque di Tresinaro siano tutte sue; essa le estragge al Nord della botte del Canale (di Secchia) e le conduce a cadervi dentro, poco al di sopra del Molino Rangoni.I Reggiani avevano già sino del 1179 ottenuto da Albricone loro Vescovo per mezzo dei consoli del Comune, l'acqua del Tresinaro, onde impinguare il loro Canale, dando in compenso al medesimo vescovo un cotessero di Molino entro ill Canale stesso. O cme int al 1810 quând la Delegazione del Circondario d'acque di Correggio la segnêla a l' agînt di bacîn ed la curòuna d'Itâlia a Rèz che ind al sît Levata 'd un têl Luigi Trivelli a Pansân, dóve i só terèin în la naturêla divisiòun tra sti circundâri e al mudnèiṣ e al carpṣân, é stê fât un taj ind l'êrṣen ch' al fà da cunfîn a la proprietê acsé che al j âchev ed Pansân e Campgajân … in caso di escrescenze non possono passare per lo stretto regolatore carpigiano di Fossa Nuova ma caricano la Fossa Marza di otto e più macine d'acque non sua, da questa corrono nel Tresinaro, o canale di Migliarina, e giunte alla Cà de Frati rompono gli argini e sforzano le acque di Fossa di Raso a gonfiarsi e a spandervi come è accaduto lo scorso dicembre per ben quattro volte. La quistiòun l'é finîda bèin 41 ân dôp. Fîn a rivêr a j inési dal '900 quând al gvêren dal j âchev arzâni miscóli 'd un mijêr ed Cunsôrsi, despès nê da antîghi Cungrēghi, cun pôca autoritê só pôchi zôni sèinsa urganiṣasiòun e mìa in grêd ed capîr e gestîr al problêma dal j âchev. Ed còl peréiod armâgnen i Statût, al delébdri de spèiṣa, i dâsi, al lît e al quistiòun a cuntêr al ṣvilóp ed la rêda pruvincêla dal j âchev. Int al 1912 as fà al Cunsôrsi ed bunéfica ed préma categoréia in dréta dal Cavo Parmigiana- Moglia, che int al 1928 al cambia in Bonificazione Parmigiana-Moglia. Al Chêv Treṣnêr al mócia 'na grôsa impurtânsa in quânt al dvèinta ûn di pió impurtânt sculadōr ed la zôna êlta ed la pianûra arzâna-mudnèiṣa. A i prém 'd j ân '30 per garantîr al dmèj al lavōr de sculadōr ch' al duvîva fêr, la larghèsa dal Chêv la vîn ṣlarghêda in manêra adâta. Int al 1988 dôp che în stê fât di stódi dal Dipartimento di idraulica dell'Università di Pavia a l' Ênte ed Bunéfica în stê dê di finansiamèint per un prugèt 'd adatamèint ed la sesiòun ed pasâg dal Treṣnêr, 'd arnuvamèint di lavōr fât a mân (20 pûnt e soquânti bréj), ed costrusiòun ed 'na câsa de ṣlêregh ed cîrca 100 èter ind la localitê ed Cà di Frê.

La só vâl

La particulêra puṣisiòun ed la vâl dal turèint Treṣnêr, ind la pêrta a matèina ed la pruvîncia ed Rèz, a l'à fâta dvintêr 'n' impurtânta véia de spustamèint e 'd trâfich. La fōrma di maṣégn e dal trèin cun al vicèndi stôrichi che ind i sècol l'àn travetsêda àn lasê divêrs sègn ind al paeṣâg e int l'architetûra di bōregh e àn richî la vâl d' uṣânsi e 'd cultûra. La Vâl Treṣnêr la 's presèinta incō cme un pôst réch d'incânt, dal surzéi a l'êlt e mèdi percōrs, tipicamèint apenénich, fîn a la pêrta pió bâsa dóve la dà ind la pianûra ed fiânch a la capitêla Scandiân. A s' arcâten in lē ricōrd stôrich sparpagnê e, despès, spetacolêr ind al ṣlâns in âria di castê, dal tòri campanâri, dal cà a tòr, insèm a un tsû cunômich brilânt mó mìa preputèint vêrs al paeṣâg cun al ritôren, un pô a la vôlta, ed la gînta ind i bōregh da tèimp bandunê e che incō în 'na siēlta léfa a la véta ed sitê. Al paeṣâg ed la Vâl Treṣnêr l'é diferèint e al câmbia di mân in mân che da la mèdia muntâgna, dóve a nâs al cōrs ed l'âcva, a 's va zò vêrs la lêrga pianûra. La cultûra int la vâl la s'é ṣvilupêda a l'òmbra de sté gustôs paeṣâg, per j abitânt l'é un elemèint ed carâter, che, per cêrt aspèt, l'é incòra pió impurtânt ed còl d' èser 'd un precîṣ paèiṣ. L'elemèint centrêl de sté paeṣâg l'é ed sicûr al Turèint mìa sèimper visébil perché despès l'é incanalê drēda a di maciòun d' êlber, se nò l'é divîs da la strêda da di sît e da fabrichêt. L'é pusébil vèdrel e ânca traversêrel a mezanôt ed Sigarèl, al Mulèin dal Vèini, a mezanôt ed Cà Orsino, Al Mulèin dal Cmûn, a Viân, Rundanēra e naturalmèint a Scandiân. Per cgnòser al turèint, per gôdres al belèsi ed la vâl o andêr a la sêrca 'd j ângol naturêl o paeṣâg personêl ( e magâra ed gôdres in solitódin, cun al piaṣèir ed la nuvitê) l'é necesâri mètres ind i pâgn ed 'n esploradōr e andêr per avintûri ind i bōregh iṣolê e só per di sintêr tót da sperimentêr, perché al turèint e la vâl în mìa incòra stê atresê per un turîṣem fâcil e bundânt. Secònd al diretîvi ed la Comunitê Europèa in Vâl Treṣnêr è stê catê soquânti zôni ed particulêra impurtânsa naturaléstica: Cà dal Vèint, Cà dal Lōv, i Gès ed Bursân, Mûnt Dûr, la Vâl ed mèz dal Treṣnêr, Vâl Durgôla

J elemèint carateréstich ed la Vâl

I bōregh

Al burghêdi ed campâgna, în mési, quêṣi sèimper, insém a côsti ed prêda luntân da i trèin ed tèra crēta e ṣbriṣlōṣ cme în la grân pêrta dal culèini ed la vâl, as trâta ed bōregh che tînen da cât elemèint ed costrusiòun che s' arfân, i pió antîgh, al XV sècol, quând al ṣlarghêres ed la popolasiòun l'à multiplichê i cèinter abitê. Int al medioēv la popolasiòun l'ēra ed mēno e préma ed tót mucêda d'atōrna a i castē. Pr' al viṣitadôr atèint ch' al vrés andêr fōra da i percōrs principêl per serchêr i sègn di sècol cme s' àn lasê al lavōr e la creativitê ed l' òm, sté patrimòni ed costrusiòun stôrichi e còli ed 'na vôlta în óna dal carateréstichi pió interesânti. Dôp che da la fîn ed la secònda guèra mundiêla pêrta de sté testimuniânsi în stêdi trascurêdi e s' în ruvinêdi, as vèd da soquânt ân un récoper, cun la mîra d' andêregh a stêr, di bōregh, cun un magiōr interèsi vêrs i fabrichêt ed 'na vôlta che vînen restarvê despès cun un bòun riguêrd vêrs al carateréstichi ed costrusiòun uriginâri. A 's trâta ed palasôt sgnurîl o cà da cuntadèin pió mudèsti opór uratôri e cēṣi, soquânt ed còsti în ed 'na grôsa impurtânsa artéstica opór ed cà a tòr che în la carateréstica pió cêra e interesânta de sti paèiṣ, o ed mulèin che ind la vâl a gh'àn 'na lònga stôria. An mânchen mìa ind i bōregh ed la vâl eşèimpi, stremnê un pô dapertót, ed l' êrt ed la prêda: purtêl e fnèstri decorê, stépit e architrêv cun dâti e sègn. Al materiêl druvê l'é al môrbid sâs ed côch ed la culèina adât in môd particulêr a la decorasiòun cun la scultûra, dimòndi di pió che mìa la dûra prêda druvêda ind i paèiṣ ed l'êlt Apenèin. Ind al fiânch a sîra dal mûnt Valèstra a 's câta 'na famōṣa chêva 'd un tîpo ed sâs ed côch dimòndi fîn, sfrutêda da i tèimp antîgh e dóve a gh' în armêṣ di sègn cêr.

I mulèin

Tânt êren i mulèin ind la Vâl Treṣnêr. An masnêven mìa sōl al furmèint e al furmintòun, mó fêven ânca la farèina ed castâgni, o adiritûra, cme al Mulèin dal Nōṣ, ch' l' êra atâch a 'na grôsa nuṣêra, schisêven i garól per fêr l'ôli ed nōṣa, druvê per fréṣer e druvê ânca cme antizēl dal Vés'c ind la stagiòun invernêla. Ind al grôs mulèin lavurêven ânca al trèi mêsni pr'al furmèint, al furmintòun e pr'al castâgn. Int al Treṣnêr a funsionêva ânch al Mulèin dal Vèini cun atâcha la tinturéia: cun la lâma vèirda dal nōṣi o cun al scôrsi e al raîṣi ed la piânta a 's utgnîva 'na tînta la tînta ed nōṣa ch' la gnîva druvêda ind i lavōr da marangòun. Al rôdi di mulèin ēren generalmèint in lègn ed quêrsa, sercêdi ed fèr, cun 'n mèza vintèina ed pêli. I grôs êlber ed trasmisiòun, ânca lōr ed quêrsa, pugêven só di sustègn fudrê ed piòmb; j ingranâg êren invêci 'd ōlem.

Al cà a tòra

Ind la fâsa dal culèini ed Rèz, al cà a tòra în l'elemèint arcitetônich pió s'ciasèint 'd un tsû edilési ch'al mantîn incòra al carateréstichi ed 'na vôlta. La Vâl Treṣnêr l'é fôrsi la pêrt ed la pruvîncia dóve sté costruzion în di pió. Cun al lōr ṣlâns drét vêrs l' êlta a carateréṣen ânch adèsa al prufîl di bōregh antîgh. Al prémi cà a tòra, fōrsi a imitasiòun dal tòri sitadèini, a s'arfân a la fîn dal medioēv e a gh'àn préma ed tót mîri ed difèiṣa, al mudèl però al vîn fōra préma 'd tót tr' al Quatersèint e al Sincsèint. A vîn druvê masmamèint la prêda, tirê só cun la piânta quadrêda, piotôst masés, la porta l'é alvêda da tèra a s'égh va dèinter cun 'na schêla ch' la pōl èser tirêda só. Ind al piân pió bâs a câten pôst al depôsit dal magnêr e la stâla dal bèsti, a mèz a 's câta la cà e al têrs piân la clumbêra. Ind i sècol dôp la cà a tòra l' as fà pió ṣlansêda e la se ṣgrôsa, a la prêda a s' égh cumpâgna al côt e cun ló as vèden i prém elemèint decoratîv. A vîn a mēno al biṣògn ed la difèiṣa, e la cà a tòra, ânca se la mantîn la funsiòun ed clumbêra, la dvèinta prém ed tót un elemèint ed diferèinsa per la faméja che, per l'avmèint ed la gînta int al bōregh, la 'gh pôgia intōren dal j êtri costrusioun.

I bôsch

I bôsch a quâcen 'na bòuna pêrt ed la vâl, cun al mâsem ed la preṣèinsa ind la zôna ed Carpnèida, dóve interèsen un têrs dal teritôri comunêl, e cun al ménim ed la preṣèinsa ind al teritôri de Scandiân. Impiantê ind tèimp antîgh în stê, ind i sècol, óna dal pôchi cultivasiòun che àn dê 'na mân a sfamêr al popolasiòun muntanêri. Incō sōl al piânti iṣolêdi e inestêdi a maròun a gh'àn un quêlch valōr cunômich, mèinter al divêrsi varietê ed castâgni, ch' an rènden pió e mìa pió curêdi, a tènden a 'd arculêr per al bandòun e ânca pr' al gnîr avânti dal j êtri piânti dal bôsch. I castagnēt a gh'în incòra ind al cmûn ed Carpnèida ind al zôni ed Marôla e dal mûnt Fôṣla. Dimòndi în al piânti monumentêli cme i fâz dal mûnt Fòṣla e dal mûnt Dûr, i pîn salvâdegh ed Sân Valintèin ed Baîṣ, dal mûnt Dûr e dal mûnt Pilâster a Viân. La quêrsa a Cà Mûnt ed Sōver atâch a Scandiân a Vetòunṣ, a Fîgn, e al mōr grând al Gêls de Scandiân. La Vâl Treṣnêr l'é óna dal stasiòun pió meridionêli dal pîn salvâdegh, sta bèla piânta, cunsiderêda un relét dal j èpochi pió frèdi, la gh'à la funsiòun presiōṣa ed bunifichêr i trèin ed crēta e mēno bòun per permèter dôp l'impiantêres dal piânti cun al fòi lêrghi.

I "vulcanèt"

Óna dal principêl curioṣitê geolôgichi ed la vâl în i "vulcanèt". Al fenômen a 's câta, cun efèt dimòdi spetaculêr, in localitê Argnân dóve al cmûn ed Viân l'à més só di percōrs alvê da tèra in lègn (ed j êter, pió céch, a 's câten atâch a Chêṣla). I "vulcanèt" ciamê ânca "sêlsi" în uriginê da di gâṣ che a vînen só da tèra cun di barbój in mèz al pantân léquid cumpâgn a la pulèinta quând la bòi, cun 'na diferèinsa che in cól chêṣ ché an gh' é mìa calōr perché as trâta ed pòc frèd, fés e pèiṣ, cun dal striadûri nîgri duvûdi a un pô ed petrôli ṣmercê al pantân. Quî d'Argnân a fân pêrta 'd un sistêma geolôgich emiliân ch' al presèinta fōrmi cumpâgni ânch in êtri zôni dal Mudnèiṣ e dal Pramṣân. As trâta 'd un fenômen piotôst rêr a livèl mundiêl, e i "vulcanèt" d' Argnân în tr'al furmasiòun pió lêrghi de sté tîpo. Mìa sèimper ind i sècol i "vulcanèt" în armêṣ tranquêi cme adèsa, dal vôti àn dê urègin a erusiòun spetaculêri cun di lânc ed pantân vêrs al cêl êlti dal vintèini ed mêter. In stê studiê int al Setsèint da famōṣ sinsiê scandianèiṣ Lazzaro Spallanzani.

I calânch

Frût ed la ruṣgadûra ch' l' à ṣmagnê j êlber e ch' l' à més a nûd spetacolêri crèsti ed tèra crēta, i calânch în al fenômen pió impresiunânt ind la culèina che a n' în sègnen di lêregh trât. Int la Vâl Treṣnêr, ch' l' é réca de sté furmasiòun ed tèra crēta nûdi e sèchi ind dal só aspèt quêsi lunêr, a 'gh n'é ed dû tîpo: a Viân-Vsignôl în di pió i calânch fât ed tèra crēta ed tânt culōr, a strêt, dóve i culōr în dê da la preṣèinsa 'd sêl minerêl divêrs, a Baîṣ invêci i calânch a ciâpen un culōr tót cumpâgn, griṣâster, cun pió sâs che vînen fôra. I grôs depôṣit ed tèra crēta, che în al mutîv dal fenômen di calânch, în sfrutê lergamèint da l'indóstria dal piastrèli ch' la gh' à 'vû, ind j ân, un grôs ṣvilóp ind la zôna tra Scandiân e Sasōl

Materiêl pr'andêregh in fònda

(manca)Bibliografia ed opere di riferimento:

Cav. Girolamo Tiraboschi - Dizionario tipografico-storico degli Stati Estensi - Modena 1825, Tipografia Camerale.
Rino Rio - Terreni e irrigazione, studi e ricerche nei comprensori delle Bonifiche padane fra Enza e Secchia - Reggio Emilia 1932, Tipografia Goretti
Anonimo - Storia della Villa di Rio Saliceto sotto Correggio, documento anonimo del 1788, da "Cuori in Festa, per il venticinquesimo del Parroco, Rio Saliceto, 8 settembre 1953"
O.Rombaldi - Correggio, Città e Principato - Ed.Banca Pop.di Modena, 1979, pp.92
Umberto Borghi - Le strade di San martino in Rio, Guida Toponomastica , 1995
Le antiche bonifiche della bassa reggiana, Arc.Prev.Ans.Mori, Parma 1923 "La Bononiana"Tip.Mutilati
Rino Rio - Vestigia Crustunei, la vicenda storica dell'agro reggiano, Libro Primo 1931-XI, Luigi Bonvicini editore Reggio Emilia (12) (13)
Gli aspetti fisico-geografici, di A.Fiori, G.Gasparini, A.Iotti, pag.12 della Relazione sullo stato dell'ambiente a Carpi 1990-1994, Comune di Carpi, aprile 1995 (14)
G.B.Venturi - Storia di Scandiano - Modena, 1822
Ludovico Bolognini - Questioni sul Canale Ducale D'Enza, Reggio Emilia, 1884, Tipografia Giuseppe Degani
Ludovico Bolognini - Memorie idrauliche per il Dipartimento del Crostolo, Reggio Emilia 1808, Tipografia Torreggiani
Riccardo Finzi - Accordi e Contese fra Correggio e S.Martino in Rio, nella Storia - Correggio, Soc.Cromotip.,1935
1295 - 1900 Bonifica e Cavo Parmigiana Moglia nei documenti scelti da Giovanni Ramusani, a cura di Gino Badini, edito dal Consorzio della Bonifica Parmigiana Moglia - Secchia e Cassa di Risparmio di Reggio Emilia
Gabriele Mantovani - Storia di Rolo, Ed.Libreria IL PORTICO, Carpi, 1978
Gino Badini - La bonifica e l'irrigazione, 1990, Consorzio della Bonificazione Parmigiana - Moglia 1912 - 1987, pp. 29-30 (26)
Progetto esecutivo di sistemazione del Cavo Tresinaro, Consorzio della Bonifica Parmigiana - Moglia, agli atti del Comune di Correggio, ottobre 1988
Giuseppe Ferrario- Cavo Tresinaro : tra passato e presente / [... et al.]. - San Martino in Rio : ETABIT, 1996
Giuseppe Ligabue - La casa a torre dal Tresinaro al Crostolo; a cura di Pro Loco, Amministrazione Comunale di Albinea. - Albinea : Amministrazione Comunale, 1985.
Il territorio querciolese e la valle del Tresinaro- Reggio Emilia : Tipolitografia emiliana, 1982.