Matélda ed Canòsa
Artécol in dialèt arzân
Matélda (Matilde in italiân - Mathildes in latèin medievêl ) ed Canòsa (di Canossa in italiân) l’é stêda fevdatâria medievêla, e ‘n'ardèinta sustgnidōra dal Papêt ind la lôta pr’ al j invistidûri.
Matélda l’é nêda a Mântva int al 1046 e l’é môrta a Bundèin ed Runcōr (Rezōl) al 24 lòj 1115.
La gh’îva bèle da la nâsita i tétol ed cuntèsa, duchèsa, marchèişa e dôp l’é dvintêda Regîna d'Itâlia, dal 1111, quând l’é stêda incurunêda ind al castèl ed Bianèl (Rèz) da l'imperadōr Enrico V.
La râsa
modificaLa Grân Cuntèsa, ed râsa longobêrda, l’ēra fiōla ed Beatrice ed Lotaringia e ed Bonifacio ed Canòsa; l’ēra anvōda ed l'Imperadōr Enrico III (Ré d'Itâlia) fiōl ed l’anvōd dal pêpa Leone IX, cuşèina d’ Enrico IV Imperadōr dal Sâcher Rumân Impêr e anvōda dal pêpa Stefano IX; int al 1076 la ciâpa al pusès d’un lêregh teritôri che al cuntgnîva la Lumbardìa, l'Emélia-Rumâgna e la Tuscâna, e che la gh’îva al só cèinter a Canòsa, ind l'Apenèin arzân.
Dòna ed prém piân sèinsa lémit per quânt a l'època al dòni, ânca nôbili, fósen cunsiderêdi ed râsa inferiōr, l’ēra rivêda a cmandêr tót i teritôri itâlich a mezanôt di posedimèint ed Ròma.
Matélda l’îva utgnû in dôta la sgnuría e al tétol ed cuntèsa ed Canòsa, Rèz, Mòdna, Mântva, Brèsa e Ferêra, marchèişa ed Tuscâna e la sgnûría só grând teritôri ed la Lumbardìa, Emélia-Rumâgna dal dé d’incō e insém al tèri cun dèinter al marcheşêt ed Tuscâna, pó in sègvit l’à quistê la sgnuría insém al Duchêt de Spoleto, só sgnurèi e castèl ereditê da la mêdra in quî che al dé d’incô în Bēlgio, Lusembûrgh, Frância, Germâgna e só dimòndi êter teritôri dal padrégn Goffredo il Barbuto.
La mêdra Beatrice, l’ēra ed la faméja pió impurtânta ed l' impêr, fiōla ed Federico dóca ed la Lotaringia e ‘d Matélda fiōla d’ Ermanno dóca de Svèvia e’d Gerberga, ch’ al deşgnîva da i Rè ed Borgògna.
Al pêder Bonifacio, l’ēra l'ûltem erēd ed la putèinta faméja ed Canòsa, parèint dirèt dal patriêrca Adalberto Atto (o Attone), al prém ed la râsa ed la faméja d’ j Attoni (o Attonidi).
La râsa di Canòsa la pugêva al sō proprietê ed teritôri e castē, mìa insém a cuncesiòun polétichi o imperiêli, mó al cunquésti dirèti e dal sustansiōşi richèsi alodialis, oséja privêdi, ed la faméja. Îven şlargê i sō bèin préma ed tót cun l'acquést ed tèri o al barât ed bèin (per eşèmpi un castèl in câmbi ‘d un vilâg) cun la mîra ed dêr via di bèin stremnê in favōr ed l’ idèja ed fêr un cèinter ed properietê grôs, mó ânca ‘n’ acôrta gestiòun di matrimòni: i Canòsa indrisêven i só elemèint pió zōven a matrimòni cun j erēd ed faméj ‘d un grêd socêl pió êlt (cme a d’ eşèmpi tra Adalberto Atto e Ildegarda). In pió i Canosiân ēren dal tót dèinter al sistèma che al fêva avèir al cârichi a j òm ed cêşa in câmbi ed bèsi (a gh’êren dal vèiri e prôpri taréfi che pretendîven grôs investimèint ed céfri) e èser a la diresiòun ed ‘na diôceşa, èser a câp ed ‘na canônica, d’ un cunvèint o ed ‘na pēv l’ēra fûnt ed grôs guadâgn e richèsi. I Canòsa ēren ânca di cumpetèint gestōr dal proprietê ed chiêter, despès sgnōr o òm ed cêşa luntân incarichêven la gestiòun di castē e sitadèini che despès an turnêven mai in pusès di properietâri mó continvêven a fêr pêrta dal patrimòni di Canòsa. Soquânt cuntrât fât da Bonifacio prevedîven la "precaria" oséja ‘n'ocupasiòun ed 3 generasiòun in câmbi d’êter bèin, mó dôp a bastêva che l'ocupânt an n’arcambiêva mìa la parôla dêda cun al tgnîres al fédev. A’gh’ēren a la fîn dal vèiri e prôpri sprôpriasiòun viulèinti di bèin vrû: Bonifacio an s'é mìa fât scrópel pió vôlt ed tōr cun al j êrmi al properietê dal cêşi lochêli. Ind al gîr ed soquânti generasiòun i Canòsa, castèl dôp castèl, a gh’îven, ind i bèin privê ed faméja, tót l'êlta Itâlia. Bonifacio la cumincê la só carēra ed cmandânt militêr cun ‘na grôsa batâlia campêla int al 1021 per la sucesiòun e per tóta la só véta é stê dét ch' l’ēra: uomo d'armi forte come un leone, despès al fiânch o in ajót ed l' Imperadôr Corrado II in tóta Eurôpa.
I prém ân
modifica
Insém a la só nâsita e i préma ân i documèint uriginêl medioevêl a fân ‘na ricostrusiòun pugêda insém a còl ch’ l’ é sucès ind la só famèja. Insém a la dâta ed nâsita i stôrich în abastânsa d’acôrdi a fisêrla int al 1046, ânca perché Donizone al dîş che ind la dâta ed la só môrt Matélda la gh’avés 69 ân, mó sèinsa cun còst prèir stabilîr al mèiş o al dé. Dimòndi cuntrastê l’é al dibâtit insém al pôst ed la só nâsita; al j idèj che i studiōş ed l’època a dân pió valōr în Lóca (per Francesco Maria Fiorentini, studiōş dal '600), Canòsa (pr’al benedetèin Camillo Affarosi e pr’ al Ferretti), Ferêra (pr’ al Bacchini) Mântva (pr’ al Donesmondi, l' Agnelli Maffei e al Volta), San Miniato (per Lorenzo Bonincontri, studiōş dal '400). A vîn giudichêda pió credébila da i pió Mântva in quânt Marengo (dimòndi atâch a Mântva) l’ēra stêda al pôst ed la cōrt e la faméja di Canòsa ind l’ân ed la nâsita ed Matélda.
La sciēlta dal nòm l’é stêda ed la mêdra Beatrice che l’arnuvêva al nòm ed só mêdra, la fiōla dal Dóca de Svêvia Ermanno II, cme l’îva fât cun al prém fiōl ch’ al l’îva ciamê Federico cme só pêder Dóca ed la Lotaringia. La mêdra Beatrice difâti l’ēra ed râsa reêla e cun sta sciēlta la fêva vèder la prôpria avtoritê cun al potèint marî Bonifacio ed Canòsa.
I prém ân ed la Grân Cuntèsa în stê lasê andêr dai documèint dal nutèsi ed l’època che preferîven dêr l’ atensiòun ai mâs'c, in sté chêş al fradèl pió grand Federico, ed pió Matélda la gh’îva n’êtra surèlla pió grânda ed lē, Beatrice. I documèint uriginêl a nèighen ch’a ‘gh fós un rapôrt strèt cun i genitōr ch’a’s dedichêven al fiōl mâs'c destinê a la sucesiòun.
Matélda l’à pasê la só gioventò in mèz ai frèd lêgh e i bôsch pîn ed nèiva ed la Pianûra padâna, e a diferèinsa dal dòni nôbili dal só tèimp, la pasêva dimòndi tèimp per dêres a la cultûra e a l’ educasiòun: fîn da céca: conosceva la lingua dei Teutoni e sa anche parlare la garrula lingua dei Franchi (al fêva nutêr Donizone). La só léngua mêdra l' ēra al longobêrd e l’ēra duchêda al bòuni manēri e a i môd mudèst da j òm ed cêşa mantvân che a gh’îven cumincê a vrèiregh bèin dôp che, a sōl sē ân, a gh’ēra môrt al pêder ed môrt viulèinta; spēce Giovanni da Mantova che al gh’à insgnê al trivio (gramâtica, retôrica e dialètica) e al quadrivio (ritmètica, geometréia, mûşica, e al stódi dal strèl), che a gh’îven lasê un sègn in tōta la só véta ind la pasiòun pr’ i léber, l'êrt, ind al funsiòun ed la cêşa e la mûşica.
La mêdra armêşa vèdva cun trî fiō céch l’an gh’ la cavêva mìa a sustgnîr la pêrta ed Bonifacio e alōra la s’é pugêda ai pêpa ânca perché i Pêpa êren òm ed cêşa curtzân di Canòsa o parèint cme ad esèimpi al Pêpa Leone IX ch’l’ ēra al sío ed só mêdra Beatrice. Int al 1053 Matélda e i só fradêl îven utgnû un privilèg ed prutesiòun personêla da l'Imperadōr Enrico III, mó ind al ‘stès ân a mōren i dû fradê ed Matélda a câşva e d ‘na fatûra (probabilmèint un avelenamènt mìa vrû).
A la môrt dal Pêpa Leone IX, parèint ed tót dû i genitōr ed Matélda, l’ēra gnû elèt pêpa Vittore II da l’ avtoritê imperiêla. Vést che l’avtoritê dal dō "Canosiâni" e che an gh’era mìa al lôr aleê Leone IX, Enrico III al ciâpa in ustâg Matélda (ed sōl 10 ân) e só mêdra e a i pôrta in Germâgnia, ma dôp un ân al mōr e Matélda la tōrna a Canòsa. A la môrt ed l'imperadōr Enrico III la mêdra Beatrice la sērca ‘na nōva prutesiòun cun al tôr marî e la spôşa Goffredo il Barbuto cuşèin dal Pêpa Leone IX; Goffredo, che al dvèinta al padrégn ed Matélda, l’ēra un ristocrâtich cun la pasiòun dal j êrmi e al j êrti ed la guèra ed carâter cumbatèint, fiōl ed Gozzellone, Dóca ed Lotaringia ch’ l’ é gnû dôp dal pêder ed Beatrice. Al padrégn, per rifursêr al só avtoritê e còl di Canòsa e pr’ an duvèir mìa in sègvit divéder i lōr avèir, l’impòn la prumésa ed matrimòni cumbinê tra i dû ragasō (e cuşèin ed quêrt grêd) Matélda, só fiulâstra, e Goffredo il Gobbo, só fiōl naturêl. Prèst però l'imperadōtor dal "Sâcher Rumân Impêr" l’al custréng a scapêr e ritirêres in Lotaringia, cun còst Matélda e só mêdra în ed nōv da per lōr, mó cun pió properietê.
Al Pêpa Vittore II l’ēra ad Arèzo in cà di Canòsa, ché al mōr int al 1057 al lêsa cme sucesōr Pêpa Stefano XI, al fradèl dal padrégn ed Matélda ch’ al vrîva fêres incurunêr Imperadōr, int un vōd pruvişôri d’avtoritê; mó an gh’ là mìa cavêda per la môrt dal Pêpa ind al tèri ed Tuscâna di Canòsa, in cl’època la famèja pió putèint d’ Eurôpa. A sté pûnt al papêt al decèd ed tirêres fôra dal lôgichi polétichi impôsti dai putèint ed l’impēr e l’à més só l’ adunânsa per l’elesiòun dal Pêpa di cardinêl, incòra in vigōr. Al papêt ind al şluntanêres da l'impêr al s’é dê alōra a la prutesiòun ed Canòsa, che grâsia al dirét-duvèir ed l'acumpagnamèint di Pontèfic, àn finî cun al decèder la sciēlta di Pêpa e al sō sôrti.
Ânca al nōv Pêpa Benedetto X l’ēra durê pôch e ânca ló l’ēra môrt a la cōrt ed Matélda int al 1061, a sté pûnt în gnû elèt dû pêpa: al Vèschev ed Pèrma Cadalo, cme Pêpa Onorio II elèt da pêrt ed l' Imperadōr e al Vèschev ed Lóca e ânca òm ed cêşa di Canòsa Anselmo da Baggio, cme Pêpa Alessandro II. La râsa ed Matélda l’à fât cûntra a Onorio II e dôp divêrs tribulêri la s’é mésa d’acôrdi per fêr un nōv Cuncèli ind al cōr dal pusès canosiân, a Mântva. Al Pêpa Onorio II l’îva preferî èsregh mìa per paûra perla só véta e a tót al manēri Alessandro II l’ à dimostrê la legalitê ed la só elesiòun; i Canòsa giódis da dōve dipendîva al Paparum Ducatus alōra àn decîş ed dêr al Papêt al lōr candidê Alessandro II. Matélda l ‘a ‘s catêva incòra cun un Pêpa amîgh o parèint.
Al matrimòni cun Goffredo
modificaMatélda a la fîn dal 1069 l’ é andêda a catêr al padrégn Goffredo ch' l’ēra drê murîr in Lotaringia; préma ed la só môrt Matélda la spôşa al só luntân cuşèin e fradlâs Goffredo al Gôb per asicurêr la sucesiòun ai tétol e al properietê, cme l’ēra stê stabilî in ‘n’ artécol dal matrimòni dal padrégn cun la mêdra Beatrice. Al marî l’è un zōven curagiōş e onèst mó carghê da difèt fîşich, a tót al manēri Matélda, ch' la sà di duvèir aristocrâtich per còl ch’ l’ ēra stêda duchêda e cun la persuasiòun ed la mêdra, ânca se ritentîva l’armagn in Lotaringia in cà cun al marî e l’armâgn in cînta ind l ‘avtûn 1070; tra la primavèira e l'istê del 1071 la parturés ‘na putîna ch’ la ciâma Beatrice per prèir arnuvêr al nòm ed la mêdra, nòm dimòndi frequèint ind la râsa di Lotaringia. Al pêrt an n’é mìa stê fâcil, cme quêşi tót i pêrt dal medioēv, dôp pôch dé la céca Beatrice la mōr. La Beatrice mêdra la tîra só al cunvèint ed Frasinòr ind l'Apenèin Mudnèiş, cme l'ēra uşânsa tra i potèint, per: la grazia dell'anima della defunta Beatrice mia nipote.
In sté peréiod, al pió tremènd per la só véta, Matélda la rişghêva la só sicurèsa personêla sia a livèl fîşich pr’ al conseguèinsi ‘d un pêrt difécil che int al medioēv despès a finîven cun la môrt ed la mêdra, e per la râbia ed la râsa di Lotaringia ch’ l’ îva tôt in strîna Matélda che an n’îva mìa dê un erēd al "Sgnōr", cûmpit principêl, se mìa ónich cûmpit, p'r al dòni ed l'època. In znêr dal 1072 la scâpa apèina la pōl, e la tôrna a Canòsa, a cà da só mêdra.
T'r al 1073 e al 1074 Goffredo al tōrna in Itâlia per turnêr a cunquistêr Matélda cun al regalêregh dal properietê e dal j armêdi, mó al só môd ed fêr l’é stê dimòndi fèirom e régid vêrs un potèint che ânca se al gh’îva di lémit fîşich (tra chiêter gûns e gôba) l’ēra stimê dal Pêpa e da l' Imperadōr, e insém a còst che s’é fât la stôria ed ‘na dòna sèinsa deblèsi.
Al marî Goffredo al Gôb int al 1076 (cme al dîş "Lamberto di Hersfeld") al câsca in un ‘ imbuschêda ind al só tèri atâch a Anversa: ind la nôt cucê dal bisògn d’ed andêr ed côrp l’é andê al cèso e un asasîn ch’ l’ ēra a la pôsta al gh’à piantê ‘na spêda tr’al s’ciâpi e al gh'à lasê l’ êrma piantêda ind la frîda. L’é scampê a fadîga, ‘na smâna dop, al 27fervêr 1076, l’é môrt, l' à lasê Matélda vèdva, in dimòndi gh’àn dê la cōlpa d’ èsres macêda personalmèint de sté delét: ..con la complicità di una serva fedelissima lo fece uccidere in gran segreto mentre stava seduto al cesso, infilandogli la spada nell'ano.. (Landolfo Seniore stôrich ed Milân); a tót al manēri cme responsâbil a vîn sgnê più probabilmèint al cûnt bêlga Roberto. In ògni chêş Matélda an n’à mìa dê a i prēt gnân ‘n’ ufêrta per l'ânma dal marî masê, an n’à mìa fât recitêr ‘na mèsa o dedichê un cunvèint cme l’ēra d’ûş.
40 ân ed règn
modifica
Matélda ed Canòsa
dal Cod. Vat. lat. 4922 (1115)
Al 18 avrîl 1076 mōr Beatrice, la mêdra ed Matélda, e da sté mumèint, ânca se préma l’îva bèle regnê ed fiânch a la mêdra, la dvèinta a 30 anni l'ónica sovrâna ed tóti al tèri che vân dal Lâsi al Lêgh ed Ghêrda.
L'umiliasiòun ed Canòsa
modificaMatélda l’é stêda ‘na fedêl aleêda dal pêpa Gregorio VII cûntra l'imperadōr Enrico IV ind al tèimp ed la lôta pr’ al invistidûri, ch’ l’ à vést mètres cûntra l'avtoritê ed la Cêşa a còla ed l'Impêr e ch’ l’ é rivêda al mâsim cun l'umiliasiòun ed Canòsa dal 28 znêr 1077. In sté ucasiòun l'imperadōr, per utgnîr la dişdèta ed la scomónica da pêrt dal pêpa, l’é stê custrèt a umiliêres, ind al duvèir spetêr d’andêr dèinter davânti al purtòun d'ingrès dal Castèl ed Canòsa per trî dé e trèi nôt insnucê cun la tèsta stremnēda ed sèndra mèinter a s’ acanîva ‘na bufêra ed nèiva. In sègvit dal stôrich cumprumès tra i dû rapresentânt dal j avtoritê medievêli (che però an n’é mìa stê decişîv, dâto che l’é stê finî sōl cun al cuncordê ed Worms), Matélda l’à ricevû lóster e avtoritê.
Dôp la môrt ed Gregorio a Salêren int al 1085, Enrico IV l’îva elèt l' antipêpa Clemente III, mèinter Matélda l’à serchê ed turnêr a tôr al contròl insém a la Cêşa, cun al sustgnîr la nômina ed l'abê ed Montecassino, pêpa Vittore III. L'esêrcit imperiêl l’ēra stê batû da i fevdatâri ed Matélda atâch Surbêra, int al Mudnèiş, e al j armêdi d’ Enrico îven duvû turnêr a pasêr al j Êlpi.
Dôp divêrs cambiamèint, é gnû elèt pêpa al vèschev francèiş d’ Ostia, Pêpa Urbano II. La cuntèsa ed Canòsa a gh’ l’ à cavêda a purtêr da la pêrta ed la Cêşa al fiōl ed l ‘imperadōr, Corrado. Int al 1091 é stê urganizê ‘n’ incuronasiòun bûrla a Pavia, a gh’ēra preşèint Matélda e al Pêpa Urbano, in dōve al fiōl ed l'imperadōr l’é stê numinê Ré d'Itâlia. A sté tétol a gh’é gnû zuntê quêşi subét còl d’imperadōr, in quânt la cêşa cunsiderêva scadû da la cârica Enrico IV.
Al matrimòni cun Guelfo V
modificaMatélda la s’ é catêda da un mumèint a cl’êter a fêr frûnt a ‘na nōva calêda in Itâlia ed l'Imperadōr Enrico IV, e la s’é preparêda al pēş cun un matrimòni polétich, dâto che al pêpa, che gh’ēra in cól mumèint, al separêva l’avtoritê dal vaticân cun còl canosiân, cme l'ēra stêt fîn a Gregorio IV. Matélda la se spôsa cun al Dóca Welf V de Svèvia (més in italiân cme "Guelfo"), fiōl dal Dóca Welf IV (Guêlf e Ghibelèin), cun al mèter insèm ‘na colaborasiòun dimòndi putèinta fâta dal nōv pêpa Urbano II e dal Dóca, per cuntrastêr in môd vâlid al cuşèin Enrico IV. Matélda la mânda ‘na lètra al só preferî: Non per leggerezza femminile o per temerarietà, ma per il bene di tutto il mio regno, ti invio questa lettera accogliendo la quale tu accogli me e tutto il governo della Longobardia. Ti darò tante città tanti castelli tanti nobili palazzi, oro ed argento a dismisura e soprattutto tu avrai un nome famoso, se ti renderai a me caro e non segnarmi per l'audacia perché per prima ti assalgo col discorso. È lecito sia al sesso maschile che a quello femminile aspirare ad una legittima unione e non fa differenza se sia l'uomo o la donna a toccare la prima linea dell'amore, solo che raggiunga un matrimonio indissolubile. Addio. La Grân Cuntèsa l’à mandê mjêra ed suldê al cunfin ed la Longobardéia a tōr al Dóca, al l’à ricevû cun unōr, l’à urganizê al grân dişnêr spuşadōr ed 120 dé cun ‘na preparasiòun ch ‘l’aré fât gnîr smôrt ógni rè medioevêl. Cosma di Praga, avtōr dal Chronicon Boemorum, al dîş che dôp al matrimòni, per dō nôt, al dóca l’îva rifiutê al lèt spuşadōr e al têrs dé Matélda la s’é presentêda nûda in tóta la só beltê insém a ‘na têvla preparêda apôsta insém a soquânt cavalèt la gh’aré dét: tutto è davanti a te e non v'è luogo dove si possa celare maleficio; al Dóca l’ēra armêş de stóch e lē nûda e rabîda la gh’é saltêda adós al l’à s’ciafunê e ind al spudêregh a drê al l’à casê via cun sté parôli: "Vattene di qua, mostro, non inquinare il regno nostro, più vile sei di un verme, più vile di un'alga marcia, se domani ti mostrerai, d'una mala morte morirai...". Al Dóca l’é scapê e da còl mumèint lé in dôp l’é stê ciamê cun al scutmâj Guelfo l'impotèint. Al zōven Dóca marî ed Matélda al s’é separê dôp pôch dé e naturalmèint i dû an gh’àn mìa avû di fiōl.
La vitôria cûntra l'Imperadōr
modifica
Notitia Confirmationis (Prato, Giugno 1107), Archivio Storico Diocesano of Lucca, Diplomatico Arcivescovile, perg. ++ I29
Dôp dimòndi vitôri, tra còsti còla insém i Sasòun, l'imperadōr Enrico a’s prepêra int al 1090 a la só têrsa calêda in tèra italiâna per dêr ‘na scunféta cêra a la pêrta rifurmésta. Al percōrs l’é stê al sôlit, al Brennero e Veròuna, cunfîn cun al properietê ed Matélda che cumincêven a partîr dal pôrti ed la sitê. La batâlia la s’é cuncentrêda atach a Mântva. Matèlda la s’ēra asicurêda la fedeltê di abitânt cun al lasêregh fōra soquânti tâsi cme al teloneo (‘na tâsa insém al comêrc) el ripatico ( la tâsa per traversêr i fióm ) e cun la prumèsa d’ èsser més dèinter al status ed Sitadèin Longobêrd cun al dirét ed câsa, pèsca e tajêr la lègna só tóti dō al rîvi dal fióm Tartaro. La sitê l’à tgû dûr fîn al "tradimèint dal giovedé sânt", dóve i sitadèin àn cambiê frûnt in câmbi ed soquânt êter dirét dê a lōr da Enrico. Matélda la s’é mésa in difèişa insém a l’Apenèin arzân datōrna ai sō castē ch’ an ‘s prîven mìa ciapêr, int al 1092 e dôp batâli sfalsêdi e sangunōşi tr’ al cumplichê sistêma ed difèişa che Matélda l'a 'gh prîva cuntêregh insém in Vâl d'Èinsa, l'eşêrcit imperiêl l’ēra stê ciapê in ‘na môrsa in sta cumplichêda rêda ed castē, rôchi, bōregh fortifichê dóve a s’ēra fât fîn da Atto l’avtoritê di Canòsa, e l’îva sèimper resistî a ógni atâch che al fós purtê insém a l'Apenèin.
Sibèin che l'eşêrcit Imperiêl al fós dimòndi periculōş, lé stê desfât dal trópi matéldichi di céch fevdatâri e asegnatâri di bōregh fortifichê ch’ àn mantgû intâta la fedeltê ai Canòsa ânca 'd frûnt a l'Impēr. La conosèinsa perfèta di pôst, la velocitê dal j infurmasiòun e di spostamèint, al puşisiòun stratègichi che ocupêven tót i pôst alvê ed la vâl d'Èinsa, l’îva avû la dmèj insém al potèint Imperadōr. Sèmbra che la ‘stèsa cuntèsa cun un gróp ed suldê siēlt e fedēl l’avés partecipê personalmèint a la batâlia, còst l'à dê a j aleê a l'idèja ed cumbâter ‘na guera giósta. L'eşêrcit imperiêl l’é stê ciapê a tnâja int la valêda, mó la scunféta totêla l’é stêda pió ed ‘na guèra pêrsa: Enrico al s’é rèiş cûnt ed l'impusibilitê' d’andêr dèinter in chi pôst difécil da pasêr, bèin divêrs da la Pianûra padâna o 'd la Sasônia, an ‘s catêva pió ed frûnt ai cunfîn sgnê da i fióm ed l'Eurôpa centrêla, mó ēren sintêr pîn de strabêls, calânch, pôst difécil da rivêregh prutèt da rôchi bataliêri, da cà-tòr che se şlacêven vêrs al cêl, e che ed còli armâgnen i rèst ind la vâl d'Èinsa , da dóve butêven zò d’ ògni gèner insém a tót quî che gh’ andés atâch: lânci, frèci, ôli buiĵnt, giavelôt, sasòun, péchi infughêdi, cun sté êrmi chi ’s catêva pió in êlta al gh’îva despès la dmèj.
Dôp la vitôria ed Matélda dimòndi sitê cme Milân, Cremòuna, Lôd e Piasèinsa a s’êren pugêdi a la Cuntèsa Canosiâna per tōres via dal contròl imperiêl. Al ‘stès fiōl ed l'Imperadōr, Corrado, tgnû in sudisiòun da l’avtoritê ed Matélda, al s’é arlbê al pêder e l’à cumincê a brachêrel sèinsa trēgva. Matélda l’à liberê e l’à dê rifûg perfîn a la mujêra ed l'imperadôr Enrico, Prassede, fiōla dal Rè ed Rósia e vèdva dal Marchèiş ed Brandeburgo, ch’l ‘îva denuncê al cuncéli ed Piasèisa dal 1095: le inaudite porcherie sessuali ch’l‘ îva pretèiş Enrico da lē e per còl la gnîva cunfinêda in ‘na spêci ed persunía a Veròuna. S’ēra impiê dòunca ‘na lôta a l'intêren ed la faméja imperiêla, che l’îva indeblî sèimper di pió Enrico IV.
L'incurunasiòun
modificaInt al 1111 insém a la véia dal ritōren l'Imperadōr dal Sâcher Rumân Impêr, Enrico V, al l’ incûntra a Bianèl, atâch a Rèz per cunfermêregh i fèdev més in dóbi dal pêder e per cunsgnêregh un nōv tétol. Acsé al fiōl dal só vèc aversâri al fà Matélda Regîna d'Itâlia e Vicâria Papêla. Incòra incō in chi pôst ed l' Apenèin arzân s’arcôrda l'avenimèint ed l'incurunasiòun tót j ân con l’arcurdânsa in custóm d'època.
La môrt
modifica
Matélda l’é môrta int al 1115. Al só côrp adèsa l’é suplî in Sân Pêder a Ròma, ind la tòmba sculpîda da Bernini, ònica dòna insèm a la regîna Cristina de Svèsia. In ōrden ed tèimp la vín préma suplîda in San Benedetto in Polirone (San Benedetto Po), pó, int al 1633, per vrèir dal pêpa Urbano VIII, al só cadâver al vîn spustê a Ròma in Castel Sant'Ânzel. Int al 1645 i sō rèst a câten pôst per sèimper ind la Basélica ed Sân Pēder ind la Sitê dal Vaticân. La só tòmba sculpîda dal Bernini l’é ciamêda Onore e Gloria d'Italia.
Quând a la môrt, sèinsa erēd ed Matélda, e la naturēla fîn di Canòsa, al só grandiōş patrimòni al s’é frantumê: soquânt castē în armêş in proprietê a parèint ed la surèla ed Tedaldo (al nôn ed Matélda) Prangarda, a sgnōr lochêl e a Communi Militum (i cavalêri e suldê a pagamèint); soquânti proprietê în stê adiritûra scurdê in un vōd d’avtoritê, di êter semplicemèint més dèinter i teritôri proprietê ed la Cēşa.
J erēd ed la râsa di Canòsa àn dê véta al râsi di Baratti, int al Pramşân, e di Attoni (Iattoni o Jattoni) ed Antesica e 'd Beduzzo, int la Vâl Pèrma.
Dôp la só môrt, atōrna al persunâg a vîn fât ‘na rōla ed legènda. I scritōr ed la véta di sânt, òm ed la cêşa, n’ àn ingrandî al persunâg e n’àn fât ‘na cuntèsa mèza sōra dêda a l ‘adurasiòun e a la fèid. Al ‘stès Dante Alighieri a n’à sintû parlêr e l’à mésa ind al XI cânt dal Paradîş ed la Divîna Cumédia, a l’à mésa ind al gîr di militânt per la fèid.
Quelchidûn a sustîn che 's sia tratê ‘d un personâg ed fôrti pasiòun sia spirituêli sia carnêli. Probabilmèint Gregorio VII e al frê Anselmo àn ublighê divêrsi só scēlti ind al fêr lēva insém a la só fèid quêşi sèisa cundisiòun. Es dîş che ‘na vôlta môrt Anselmo, Matélda, ch’ la patîva ‘d un egzēma, per curêres l’a’s zachêva nûda insém al têvel dóve l’ēra stê lavê al frê môrt. In realtê an gh’é mìa da fêres meravéja in quânt la divusiòun dal j arléqui (e la sicurèsa in relasiòun a la lōr capacitê miracolôşi) l’ēra ed préma impurtânsa. Tr’al j arléqui es dîş che la tgnés dacât ânca l'anèl veschvêl e ch’ al druvés per calmêr i dimòndi atâch ed mêl cadóch.
Cultûra
modificaAl vicèndi rumanşêdi ed Matélda e 'Enrico IV în cuntêdi da Luigi Pirandello ind la só tragèdia teatrêla e caplavōr dal 1921, in trî ât, Enrico IV, dvintê pó un félm ind al 1984 dirèt dal regésta Marco Bellocchio.