Strêda Statêla 63 dal Pâs dal Cerēto

Artécol in dialèt arzân

La Strêda Statêla 63 dal Pâs dal Cerēto (SS 63), (Strada Statale 63 del Valico del Cerreto in italiân) fîn a Rèz, o Strêda Pruvincêla 63 R dal Pâs dal Cerēto (SP 63 R) , (Strada Provinciale 63 R del Valico del Cerreto (SP 63 R) in italiân) da Rèz a Gualtēr, l’é ‘na strêda statêla e regionêla ch'la colêga la Tuscâna a l' Emélia-Rumâgna. La cumîncia int al cmûn d’Aóla, da un cruṣîl cun la Strêda Statêla 62 ed la Cîsa; la và vêrs l’Apenèin Tôsch-Emiliân, la tòca Fivisân, Sasêlb, la pâsa al Pâs dal Cerēto, in dōve la strêda la va dèinter l’ Emélia Rumâgn, la travêrsa Culâgna, Buṣâna, Castelnōv di Mûnt, Caṣîna, Puianèl, Rivêlta; dôp ed pôch la và dèinter ed Rèz la và fôra a mezanôt ed la sitê. Dôp Rèz la travêrsa Cadelbôsch ed Sōver, Cadelbôsch ed Sòt, Sânta Vitôria e la rîva a Gualtēr, insém al Po, dōve l’ a’s zûnta ind al trât pruvincêl ed la vècia Strêda Statêla 62 ed la Cîsa.

In sègvit al Decrêt Legislativ n°112 dal 1998, dal 2001, la gestiòun dal trât Rèz - Gualtēr l’é pasêda da l’ ANAS a la Regiòun Emélia Rumâgna che a só vôlta l’à girê al prâtichi a la Pruvîncia ed Rèz, ch’ l’à gh’à dê al nòm de strêda pruvincêla (SP 63 R) , perché in Emélia Rumâgna an gh’é mìa l’elèinch dal Strêdi Regionêli.

Stòria

XVIII sècol

Int al XVIII sècol l’êra ciamêda ânca Strêda Duchêla o Strêda Duchêla ad la Lunigiâna. Un percōrs ind j Apenèin mìa regolêr l’é d’antîga urègin, mó la sistemasiòun deciṣîva e parsialmèint carosâbila ed la strêda l’à ‘vû inési sōl int al XVIII sècol, quânda al dóca Ercole III d'Este l’à incarichê l’inzgnēr Lodovico Bolognini ed fêr la Strêda duchêla ed Castelnōv di Mûnt, che al percōrs al se sré coleghê cun la pêrta tuscâna e d’ ed che al mêr Tirèin. Al prugèt l’êra stê presentê int al 1875. Al cantêr al s’é fermê int al 1796, cun l’arîv ed Napoleòun e i fât polètich coleghê a la deṣfâta dal duchêt. La strêda l’êra stêda sistemêda fîn al trât Rèz – Busâna. Int al 1788 al vèc percōrs ed la trêda al vîn acsé spieghê da Lodovico Ricci nella "Corografia dei Territori di Modena, Reggio e degli altri Stati appartenenti alla Casa d'Este":

«

Strada Ducale di Lunigiana, ossia di Castelnuovo ne' Monti". Esce dalla Città di Reggio volgendo il suo corso a Mezzogiorno, e scorre sopra un ponte di figura Romboidale di due arcate, sormonta il Crostolo, corre presso la Ducal Villa di Rivalta, attraverso il feudo d'Albinea, il borgo di Pujanello, ed entra nel feudo di Vezzano, dove il Torrente Campola sbocca nel Crostolo. Ivi si piega a dritta verso ponente, e costeggiando il Rio Campola prosegue per Sedrio, traversa il detto torrente e giunge al borgo di Pecorile in Canossa. Continua la strada attraverso i Feudi di Paderna, e di Sordiglio, ed ivi piegandosi nuovamente al Meriggio stendesi pel Feudo di Pavullo, ed entra in Sarzano.

Quindi prosiegue alla Casina, e poco dopo sormonta i due nuovi Ponti sovrapposti alli rivi Tassubio e Rezola, giunge a Migliara, scorre per Marola, attraersa i Feudi Pantano, San Donino, Busanella, e giunge a Fellina. Quivi trova un ramo di strada al Mezzodì, che passando la Secchia alla Gatta corre per Menozzo e Ligonchio a Sillano, e cala in Garfagnana. Da questo stretto ramo se ne stacca un altro, che volgendosi anche più a mattina stendesi per Quara, Gova, Romanoro, Pietravolta, S. Pellegrino, e scende pure a Castelnovo di Garfagnana. Uscita di Fellina la Strada della Lunigiana piega al Ponente, passa sopra un Ponte il Rio di Carbonara, e lasciando sulla sinistra la Pietra di Bismantova, mette capo a Castelnovo ne' Monti.

Uscita di quella terra ritorna nella Giurisdizione di Bismantova, stendesi alle cale del Garfagnolo, entra nei Feudi di Busana, passa per le borgate di Cervarezza, e rivolta alla faccia di Meriggio corre sulla pendice di Ventasso. Non molto dopo attraversa il paese di Busana, e lasciando la Secchia alla sinistra continua sempre colla stessa direzione per le borgate di Nismozza, Aquabona e giunge a Culagna. Esce di Culagna rivolta a Ponente, e dopo qualche tratto passa sulla confluenza di due Torrenti detti Canalazzo e Biola, e li sormonta amendue in un bel ponte di cinque archi, poscia entra nel Feudo di Valbona, e taglia pel tratto di due miglia la pendice di macigno, che quasi perpendicolare sovrasta ivi alla Secchia sulla sinistra.

Quivi piegata al Meriggio cala nel fiume, indi sale al Cerreto, e ne attraversa l'abitato, poscia continuamente montando per due miglia e mezzo ginge alla cima dell'alpi fino ai confini di Sassarbio Giurisdizione di Fivizzano, paese della Lunigiana, e dominio del Gran-Ducato di Toscana»

XIX sècol

Peréiod napoleônich

Al gvêren napoleônich, ch'al gh'îva ind al fêr al strêdi e pûnt òna dal pió grôsi precedèinsi civîli e militêri, l'à tôt in mân ed nōv al prugèt estèins pinsând un colegamèint fr' al mêr Légor e al mêr Adriàtich a travêrs al Dipartimèint da Cróstel (al nōv nòm dê a la pruvîncia ed Rèz, sistemând la strêda dal Cerēto fra réz e La Spèsia d'ed che arnuvând al Canêl Navéli, véia d'âcva navigâbila ch'a's coleghêva al Po atravêrs al localitê ed Mancaṣêl, Bagnôl in Piân, Nuvalêra, Gualtēr. Dal prugèt ed la strêda l'é stê ed nōv, cun di êter espêrt, incarichê l'inzgnêr Bolognini, che al l'à preṣentê int al 1808. Al navèli Rèz-Po l'é stê, al tót al manēri, sistemê al 'stès ân, mèinter i lavōr ed la strêda ed l'Apenèin andêven avânti adêṣi.

Restaurasiòun

Dôp al cungrès ed Vièna l'Emélia e la Tuscâna êren ed nōv divîsi in vâri stêt, tót lighê a la Cà d'Avstrìa. A's turnêva a prupòner la quistiòun dal colegamèint fra la Pianûra Padâna al mêr Tirèin e se fós pió cuveniĵnt al percōrs ed la Strêda dal Cerēto o còl ed la Cîsa, int al duchêt ed Pèrma. Int al 1818 'na cumisiòun fâta da rapresentânt dal ducêt ed Pèrma, dal duchêt ed Mòdna e Rèz Francesco IV dal granduchêt ed Tuscâna e 'd l'imperadōr d'Avstrìa l'à cunsidrê al prublêma, mó al discusiòun inséma al percōrs e inséma a i finansiamèint în andê avânti fîn al 1828. A la fîn al percōrs finêl, ind al trât tuscân e légor, al pasêva dal pâs dal Cerēto per Fivisân, Sarṣâna e La Spèsia. Int al 1831 la strêda l'êra in bòuna pêrt finîda.

Dôp l'unitê

La Strêda statêla 63 ind la vâl dal Treṣnêr

Dôp l'unitê d'Itâlia la strêda l'é stêda clasifichêda cme strêda d'interèsi nasionêl n°23 ( in sègvit la dvinterà la n°38 e a la fîn la strêda statêla n°63, cme l'é ânca adèsa). În stê fât divêrs cambiamèint dal tracêt, fra còst int al 1867 la mudèfica Aóla-Fivisân. Al nōv stêt italiân l'à dê 'na spînta al ferovèi e al s'é pôst la quistiòun dal percōrs ed colegamèint ed l'Apenèin tra la mezanôt e vêrs sîra cun la Pianûra Padâna. A s'é pôst ed nōv la siēlta fra la strêda ed la Cîṣa o còla dal Cerēto, e l'à vînt la préma siēlta. La ferovèia Pèrma-La Spèsia l'é stêda inavgurêda al 1 agòst 1894.

XX sècol

Al tracêt ed la strêda l'éra piotôst a bèṣa bōga e ind al cōrs dal XX sècol l'à subî dimòndi mudéfichi. Ind j ân 90 ind i cmûn ed Casîna e Carpèida ind la pruvîncia ed Rèz în stêdi fâti dimòndi galerèi ch' àn fât dvintêr pió ṣvêlt al colegamèint.