Pèst
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
.jpg)
La pèst (o anc pèsta) l'è 'n brut mâł cauśâ da 'l batēr Yersinia pestis ch'al viṿ in di còrp di sórag e dal póndghi, ma anc in qvéi di śghirét e di caṅ salvàdag o di gat[1], e ch'al pōl pò pasàr a i óm c'n i sò murśgòt o cun qvéi dla pulga di rat (Xenopsylla cheopis) druàda cuma vetōr. A sò vòlta 'l mòrub al pōl viaśàr da óm a óm par via di piōć o dla simśa di stramàs o anc, tirànd fiâ, c'n al gósi 'd salìa di malâ.
In dal mónd a gh'è tri-mila caś a 'l incìrca 'd pèsta tut i an, specialmènt in Àfrica, Àśia, Cina, Amèrica dal Sud e Sentramèrica, e y. pestis la s adàta bèṅ a cambiàr cumpurtamènt quànd la pasa da 'l budèli dla pulga a 'l còrp più cald di mamìfar[2]. A gh'è stada n'epidemìa anc a 'l dè 'd incō in Madagascàr[3] fra 'l 31 'd Agóst dal 2014 e 'l Śnar dal 2015. Soquànt caś ad pèst i s regìstran tut i an anc in di Stat Unî, specialmènt vèrs la còsta òvest e in dal Mèsic Nóṿ[4].
Se tratâ in tèmp cal mâł chè al pōl èsar cumbatû bèṅ, specialmènt druànd di antibiòtig cuma la streptomicìna o la gentamicìna, o sinò al risć ad murìr al và da 'l 66% a 'l 93% cónt'r al 16% s'a s fà quèl subìt[5].
Fra 'l 1347 e 'l 1352 in Európa a gh'è stâ n'epidemìa spavintóśa 'd pèsta, cgnusùda cuma pèsta négra o mòrt négra o mòrt granda, ch'l'à fat fóra almànc un tèrs dla sò pupulasiòṅ, méntar l'ultma pandemìa la gh'è stada in Cina a la fiṅ dal XIX sécul faghénd dódas migliòṅ ad vitmi.
Par léǵ i malâ i gh'aṅ da èsar mis in quaranténa, na vòlta i vgnìvan purtâ in di laśarét, e segnalâ a 'l l'Urganiśasiòṅ Mundiàla dla Salùt a séguit 'd un regulamènt sanitàri internasiunàł.
Descrisiòṅ
y. pestis 'l è 'n batēr gram-negatìṿ aeròbic facultatìṿ ch'l è bòṅ ad multiplicàr-'s anc a 25/28° C e 'd far na tusìna ciamàda “murìna” ch'l'inibìs soquànt prucès 'd fosforilasiòṅ usidatìṿ in di mitucóndar.
La pèst la s manifèsta cun tri difarènt quàdar clìnic:
- pèst bubònica: la culpìs i linfunōd faghénd-i infiàr dand vita a di bubòṅ;
- pèst seticémica: quànd i batēr i gìran lìbar par tut al còrp;
- pèst pulmunàra: quànd al batēr al riva a i palmòṅ.
Gl'ultmi dū fórmi i èṅ al più gravi e i pōl'n anc partìr da na fórma ghignóśa 'd pèst bubònica. In un sugèt al mâł dla pèst al pōl èsar catâ pascànd al sò mórub, ch'al ciàpa 'l nóm da 'l siensiâ śvìsar Alexandre Yersin ch'al 'l à catâ par la prima vòlta in dal 1894, in di linfunōd o faghénd 'n eśàm dal sànguv.
pèst bubònica
A s trata dna fórma ch'la culpìs specialmènt al sistéma linfàtig dòp na murśgàda di rat o dla sò pulga. Dòp n'incubasiòṅ da dū a dódas dè, al mâł al taca a far-as védar dabòṅ cun févra élta, stufìśia, ingòsa, distùrub in dal durmìr e in dal guardàr la luś, dulōr a i dî, gòmit e delìri. In di punt di murśgòt i cumparìsan di bruflèṅ pîṅ ad matéria e i linfunōd i tàc'n a infiàr-'s in présia parchè al batēr y. pestis, anc se magnâ da i leucocît, al scampa listés cuntinuànd a multiplicàr-as. Dal vòlti la pèla la s pōl anc quaciàr ad maci stramnàdi. Quànd a s guarìs, dòp dū stmani a 'l incìrca, i bubòṅ i bùtan fóra la matéria lasànd a 'l sò pòst di castròṅ.
pèst seticémica
Cla fórma chè la cumparìs quànd al batēr al taca a spustàr-as lìbar par tut al còrp a 'l intéran dal sànguv, specialmènt quànd un linfunōd al céd parchè al n è più bòṅ ad tgnir-al dèntar. Al tusìni dla y. pestis i fórman di trómb in di vaś purtànd dî e pē a marsìr par necróśi. In dal còrp i pōlan far-as strada di emuragìi in di órgan, dònca 'l risć ad murìr in dal gir ad soquànti óri 'l è dimóndi élt s'a n s taca minga in tèmp na terapìa 'd antibiòtig.
pèst pulmunàra
Quànd y. pestis la riva a i palmòṅ, a séguit dal cumplicasiòṅ dla fórma bubònica o parchè al batēr al finìs in dal naś o in bóca tirànd fiâ esénd darènt a 'n malâ ch'al tusìs o 'l starnudìs butànd acsè dal gósi 'd salìa a 'l estréran c'n al mórub dèntar, in dal gir da òṅ a sèt dè a sa s mala 'd pulmunît. La temperadùra dal còrp la s arbàsa, a s fà fadìga a tiràr fiâ, a s taca a tósar e a pōl cumparìr la cianóśi. In dal gir ad pôc, sénsa di tratamènt vàlid, 'l è fàcil murìr par dal cumplicasiòṅ neurológichi e par 'n edéma pulmunàr.
La pèst in dla literadùra e in dla cultùra
La pèst l'è stada dimóndi tratàda in literadùra par via dla paùra ch'l'à sèmpar dâ in dal cōrs di sécui. Par far di eśémpi a psém arcurdàr al De rerum natura dal puvéta Lucrèsi su la Pèst 'd Atēn, al nuvèli dal Decameròṅ ad Giovanni Boccaccio, al Diàri d'l an dla pèst ad Daniel Defoe, I promessi sposi 'd Alessandro Manzoni, La peste 'd Albert Camus, La mascra dal mòrt rósa 'd Edgar Allan Poe e 'l barbēr ad sò altésa ad Luigi Gramegna.
Al mèdag dla pèst
Na vòlta i dutōr ch'i gh'ìvan da viśitàr i malâ, par prutéś'r-as da 'l mâł, i andàv'n in gir cun na tùnica négr' adòs ch'la gh rivàva a i pē, di guànt a 'l maṅ, un capèl in cô, un spróc e na mascra 'd uśèl ch'la gh quaciàva la ghigna cun di vēd'r a i òć e 'l bèc impinî 'd paja cuma fìltar. Esénd ch'in alóra a s cardìva ch'la pèst la s pasìs c'n i brut udōr ch'i saìv'n i còrp di daśgrasiâ (da lè al dit “ag pèsta!” par dir ch'a gh'è dla pusa in gir), 'l intéran dal bèc ch'al quaciàva 'l naś 'l éra dimóndi parfumâ.
Al spróc al sarvìva a i mèdag par cavàr śò i pasiènt sénsa èsar custrét a tucàr i vistî e par paràr via la gint s'a gh fus stâ biśógn.
Culegamènt estéran
Wikimedia Commons contiene file multimediali su Pèst
Nòti
- ↑ Usa, murśgâ da 'n gat al ciàpa la pèst Corriere della Sera, 15 ad Śugn dal 2012
- ↑ Batēr dla pèst: i cundanâ a mòrt i scàmpan da piò DocCheck News, 18 ad Mars dal 2011
- ↑ Dòp l'Èbula, Àfrica culpìda da la pèst. Oms: “Risć ad difuśiòṅ in Madagascàr” Il Fatto Quotidiano, 27 ad Dicémbar dal 2014
- ↑ Pèst catàda in dal Mèsic Nóṿ, incóra New York Times, 27 ad Śugn dal 2017
- ↑ Pèst bubònica, quàrt mòrt in di Stat Unî. Al timōr: prim ségn dn'epidemìa Quotidiano.Net, 28 'd Agóst dal 2015