I promessi sposi

C'l artìcol chè 'l è scrit in Carpśàn

I promessi sposi, 'l è stê al gros romàṅś estóric scrìt na prìma volta in dal 1827 e in dla manéra finèla in dal 1840 da 'l Manśòun. A s pèinsa che cal romàṅś chè al sia al più famōś e 'l più lêt ed quī itagliàṅ.
Màinter che 'l Manśòun 'l ìva anch' escrìt cl èter romàṅś Fermo e Lucia in dal 1823, ch'a 'l s prèv pinsèr c'ma la prìma versiòun di Prumès espōś, a gh'è dimòndi critic ch'i dìśen che i dū romàṅś i ìn di quèl diferèint.
Per scrìver cal romàṅś chè, al Manśòun 'l ìva bèin studiê tùt i śavàj stòric ch'a gh'è drē, e difàt dimòndi avenimèint e soquànt personàģ i ìn vera. Ma po' la storia romaṅśèda la cata anc la manéra ed tōr in bal al Bèin che la Santa Providèinsa la vōl śuntèr in di avenimèint difìcil e catîv, e tùt i tribolamèint e dificoltê che i dū spōś i gh'àn da deśgumbièr, i van a finìr invéci p'r al vers giust.

«

Che i due descritti di sopra stessero ivi ad aspettar qualcheduno, era cosa troppo evidente; ma quel che più dispiacque a don Abbondio fu il dover accorgersi, per certi atti, che l’aspettato era lui. Perchè, al suo apparire, coloro s’eran guardati in viso, alzando la testa, con un movimento dal quale si scorgeva che tutt’e due a un tratto avevan detto: è lui; quello che stava a cavalcioni s’era alzato, tirando la sua gamba sulla strada; l’altro s’era staccato dal muro; e tutt’e due gli s’avviavano incontro. Egli, tenendosi sempre il breviario aperto dinanzi, come se leggesse, spingeva lo sguardo in su, per ispiar le mosse di coloro; e, vedendoseli venir proprio incontro, fu assalito a un tratto da mille pensieri. Domandò subito in fretta a sè stesso, se, tra i bravi e lui, ci fosse qualche uscita di strada, a destra o a sinistra; e gli sovvenne subito di no.»

(IT)(I Promessi Sposi, cap. I, dal Manśòun, 1840)

«

Che chi dū bele dit chè 'd sóver, i fusen lè a 'spetèr quelchidùn, 'l era fin tròp cêr; ma quèl ch'a despiaśìva de più a don Abòndi 'l era 'd adères, per soquànt só muimèint, che chilōr i ér'n adrē a 'spetèr propria lò. Perchè, quand lò 'l era vgnû lè, chilōr i s éren guardê in ghigna, tulènd in sù al cô, 'd un muvimèint ch'a s capìva che tùt e dū ed colp i ìven dìt: 'l è lò; quèl ch'a steva a cavàl dal mùr al s era alvê, tulènd la só gamba in sìm'a la strèda; c'l èter al s era destachê dal mùr; e tùt e dū i éren lè ch'i gh'andèv'n incòuntra. Chilò, tgnènd sàimp'r al só breviàri avèrt davànti, c'ma ch'l alśìs, al tachèva a ducèr in sù, per spièr quèl ch'i fèven lalōr; e, col vèder che i gniven pròpi da la só pert, a gh'gniva subìt mìl pinsér. Al s edmandèva subìt a se stès, se tra chi brêv lè e lò, a gh'fùs na quèlch surtìda de strèda, a drìta o a manca; e al s adèva subìt ed nò.»

(MUD)

Sunt

La finta dal manuscrìt dal Sesèint

In dl'introdusiòun a 'l romàṅṡ, al Manśòun al spiéga ch'l avrèv vlû trascrìver un manuscrìt dal Sesèint ch'l ìva lêt e ch'al gh'era piaśû, mo avènd-el catê pin ed pastìs e 'd śgumbìi barōc, tra 'l tidiōś e 'l śguaiê, al gh'a'rà invéci da ciapèr-en sól i fât, ed ginta puvrèta dal Sesèint, e scrìv'r-i n'ètra volta in dla lengva piò nurmèla di só dè.

Cal matrimòni chè al n's à mia da fèr

In mèś ai uvrêr tèsil dal lechéś dal Sesèint, p'r al Rèins e la Lucìa a s e-śvèina al dè dal nôs e a gh'è anc tùt pròunt, mo al s'gnuròt dal paēś don Rodrîg 'l ìva scumìs cun só cuśèin al còunt Atìli ch'al gh'l avrèv cavèda ed profitèr edla Lucìa, e dòunca per vìnser la scumìsa 'l ìva inviê i só brêv a spavintèr al curê don Abòndi ch'al n'ìs mia da spuśèr i dū inamurê. Chilò, tùt pin ed pavùra per la spavalderìa ed chi dū catìv là, al decìd che dabòun al catarà mìl e-scuśi p'r an spuśèr mìa i dū ragàs.

La sighèda dal Frê Cristòfor a 'l don Rodrîg

Al Rèins, 'd in facia a la nuvitê incredìbil che 'l curê al n'gh'à mia piò vója ed selebrèr al só matrimòni, al gh'armàgn cuma 'n sióc, mo po' a gh'vin in a-mèint ed fèr ciacarèr la Perpètva, che da petègla cuma l'ē, la n'gh'la chèva gnanc ed tgnir strìc la pìsa: la serva dal prēt la scuśìs la bòca e la còunta dal spavèint che i brêv dal Rodrìg i àn fat ciapèr al curê se chilò 'l ìs spuśê i dû śóven. Al Rèins 'l armàgn incòr de piò istupidî e al ne sà piò a che Sant e-dmandèr. Mo a s sà che 'l reśdóri i 'n sàn ùna più dal dièvel e alóra al Rèins al scolta quèl ch'la diś la nòna Agnēś; chilē la sà ed 'n avuchêt ed sitê, 'l Aśèca-garbùj, ch'l è dimòndi brêv a dèr di cunsìli in sìm'ai quèl difìcil da śgumbièr, a gh'è sól 'd andèr-'l a catèr, purtèr-egh dū pùi, e lò 'l savrà sicùr c'ma ghe srà da 'ndèr avànti.
Tolt sù quater capòun, al Rèins al s invìa per la campàgna per 'rivèr in sitê da 'l avochêt, mo chilò, dòp 'd avér capî che 'l Rèins 'l è 'n ragàs a mōd, ma piò che èter ch'a gh'è da mêś al don Rodrìg, al n'in vōl gnanc savér 'd aiutèr-el in nisùna manéra e 'l al spedìs n'etra volta 'd indû 'l è deśgnû, cun indrē anch'i quater capòun. In cal mèinter, el dō dòni, armèśi a cà, i strolghen ed mandèr a ciamèr al frê Cristófor, ch'a s sà ch'al gh'à dal curàģ còunt'r ai prepotèint (diferèint da 'n quelchidùn èter) e 'l savrà sains'èter c'ma vgnir fóra da cal pastìs chè. Al frê 'l è difàt 'l ùnic ch'al s atèinta a 'ndèr dèint'r in cà da 'l don Rodrîg a sighèr-el.

La nôt imbrujèda

Al frê Cristófor 'l era stê mandê via malamèint dala cà dal sgnuròt, al Rèins al n'era mia rivê 'd cô a gnint, dòunc a gh'era da cambièr strategìa, e la sósra Agnēś la gh'ìva in mèint n'ètra idéa: che i dū ragàs i gh'la cavìsen, cun dū testimóni e tùt in un mumèint, davànti a 'l curê, ed pronunsièr che lōr dū i s éren spōś 'l ùn c'l'ètra. Al prēt al s arliarà, al sigarà, mo 'l matrimóni al srèv bele fat.
Alóra, dop 'd avér persuêś la pavróśa Lucìa e 'd avér bein strulghê quèl ch'a gh'era biśògn, a la sira i s caten tùt ed sòt'a la cà dal curê, cavènd-egh-la ed salìr sù sàinsa che nisùn a suspèta gnint. Tùt a 'l srèv andê p'r al vers giòst se 'l don Abòndi, naśê 'l imbròi, piò śvelt ed na fùria, sōl in 'n àtim al n'ìs scaravultê al gros tapē dala tèra infin in sim'a 'l cô edla povra Lucia, prìma che chilē l'is e-psû dir la só freśa. Da cl'ètra banda dal paēś, in dla cà dal dō dòni, i catîv dal don Rodrîg i ér'n adrē a serchèr sàinsa frût, ed rapìr la Lucìa, mo però sàinsa catèr-la lè.

La scapèda via da mèś a 'l lêg

Tùt cal śgumbìi chè al n's pōl mia più soportèr, e acsè al frê Cristófor al s despègna a spedìr al Rèins e 'l dō dòni vìa da 'l só paéś e vers dū cunvèint diferèint, in dû i ragàs i pòsen armàgner al sicûr. I nostr'amìg i partìsen in quèl ch'a 'rmagnìva edla nòt, in sìm'a na barchèta ed lung a 'l lêg, indû ala Lucìa a gh'vìn anca edla nostalgìa per la só cà ch'la dév 'bandunèr in cal mumèint lè.

In dal cunvèint ed Monśa

Rivê da cl'ètra pert dal lêg, al Rèins al gh'à da lasèr cal dòni, ch'a n'cunvìn mia tròp ed fèr-es vèder tròp insèm, e dòunc al barusêr al li porta infìn a 'l cunvèint ch'a éra prevìst. Chè al pèder gvardiàṅ al li tóś in cunsègna però per purtèr-i dala sgnóra sóra ed Monśa, che lè la gh'cmànda lē. Chilē la deśgnìva da na famìja rìca ed Monśa e l'era steda destinèda, c'm'a sucedìva despès in chi tèimp là, a dvintèr sóra, per lasèr l'ereditê piò granda a 'l fradèl ch'a era nê prìma. La Gertrùde (acsè la s ciamèva da śovna) la nn'era mia tant purtèda per cla vìta ed clavsùra lè, e alóra a gh'capitèva anch' ed fèr dimòndi dispèt e sighèdi cun cagli ètri sóri, infin ch'a s savrèv ch'l'ìs "rispòst a 'l salùt" 'd un śuvnàs ch'al gh'ìva la fnèstra 'd cà ch'la dèva in dal curtìl privê ed lē.

El féri ed Milàṅ

Lè in Milàṅ, al Rèins al n'gh'la chèva mia ed riparèr in dal cunvèint cum'a era prevìst, e dòunca al gh'à l'ucaśiòun ed vèd'r in piàsa i puvrèt incasê p'r al prési dal pàṅ ch'l era 'ndê a l'élta, e anca lò al s mèt da mêś in dla féra e al gh'à da dìr la sùa in sìm'a cuma l'è arvèrsa la giustìsia. Mo al vin ducê da 'n bìr, e anca se 'l Rèins al cambia banda, mo lalò al gh'tin adrē, infìn ch'al gh'l avrèv anc cavèda ed ciapèr-el se 'l noster Rèins al ne fùs scapê 'd fùria in dal bergamàsc. In cal mèinter, al don Rodrîg al briga cun dla gint ch'al cgnùs per fèr śluntanèr da 'l paéś al Frê Cristòfor, che difàt al vin mandê luntàṅ a Rìmin. Al briga incòr cun 'l Inominê, un putèint ch'al pōl fèr élt e bàs cum'a gh'pèr e ch'al gh'la chèva ed fèr rapìr la Lucìa da 'l cunvèint per purtèr-la a cà sua: un bel sconquàs per la povra Lucìa, che però la cata el forsi per pruèr a redìmer 'l Inominê, dgènd-egh che "Noster Sgnōr al perdòuna dimòndi quèl per 'n ât ed pietê", e però anc la śibìs ala Madòna la só virginitê se Lē la gh'ìs dê na màṅ a vgnir fóra da cal brùt pastìs lè.
In dla nòt, 'L Inuminê al pèinsa a 'l só cativèri e a gh'vìn dimòndi pinsér brùt, mo in dla matèina dòp al vin anc a savér che 'l cardinêl Fedrîg Borromèo 'l è vgnû lè a Milàṅ e dòunca 'l Inominê al và a ciacarèr ség che dabòun 'l è dèint'r in na crîś ed cusìnsia. Da 'l paróli col Cardinêl, 'l Inominê al capìs ch'l è vgnû al mumèint per lò ed dvintèr bòun, ed pintìr-es ed tùt'el cativèri ch'l ìva fat prìma. Al lasa lìbra la Lucìa, ch'la cata ospitalitê dala dòna Prassede e 'l don Ferrante, di s'gnōr ed céśa, e al taca a fèr dal bèin.

Al mêl edla pesta

Al cardinêl Borromèo màinter ch'al siga a 'l don Abòndi.

I suldê lansichenèc ch'i éren vgnû in dal mantvàṅ per via dal batài per la sucesiòun, i porten in sà anc la pesta, ch'la fà presti a spànd'r-es anch'in dal paiśèin di prumès espōś, mo la gint ch'la pōl, la scapa vìa e 'l don Abòndi, la Perpètva, l'Agnéś i caten post in dla cà edl Inominê, dvintê bòun.
Al don Abòndi al vin sighê da'l Cardinêl, al Rèins al cata la Lucìa, ch'la vin deśbrujèda da 'l vōt fàt ala Madòna, al don Rodrîg al mór ed pesta, e acsè i dū inamurê i s polen spuśèr, catèr da lavurèr in dal bergamàsc e mèter sù famìja.