Dialèt arzân

 Arzân

C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân

Al dialèt arşân l'é 'na léngua, o na variant dal Gal-Italich, pió precişamèint al fà pêrt dal gróp ed l' emiliân centrêl, parlê principalmèint int la pruvîncia ed Rèz.

Zôna quacêda e diferèinsi

Ciamê da j arzân "Dialèt Arşân" l'é parlê in 'na zôna che da pió a mēno l'é cumpâgn a còla che incō l'é la pruvîncia ed Rèz. Però an 's pōl mia parlêr 'd un sōl gèner ed dialèt arşân per tót al teritôri pruvincêl. S' a 's pèinsa che fîn a la Secònda guèra mundiêla sōl int al cèinter ed Rèz ēren parlê bèin quâter dialèt diferèint: còl dal cèinter, còl ed Sân Pēder, còl ed Sân Stēven, e còl ed Sânta Crōş dóve a gnîva parlê ânch un secònd dialèt ciamê "arzân arsavè". Int al ghèt , fât fêr int al cèinter stôrich ed la sitê da Laura Martinozzi (vèvda 'd Alfonso 'd Este) int al 1669, a gnîva parlê, da j ebrèi, un dialèt ch' l' ēra 'na smerciânsa 'd ebràich e arşân, mó quând a s'é sarê al ghèt (int al peréiod napoleônich), cun al tèimp l'é stê bandunê e quêşi scurdê a i prém dal '900. In pruvîncia, a pêrt soquânt cmûn e véli dal circundâri, l'arşân pió al se şluntâna dal cèinter ed Rèz pió al se şmêrcia cun diêter dialèt.

Int la bâsa arzâna i cmûn ch' în insém a la rîva dal Po a sèinten in manēra pió o mēno marchêda, a secònd dal pôst, dal pèiş dal Mantvân. L'é alzêr a Burèt e Gualtēr dóve a 's mantînen i sòun ö e ü in ûş in Lumbardìa. A rişûlta pèiş a Guastâla, Lusêra e Rezōl dóve l' é parlê, cun pôchi sfumadûri tra i paèiş, al guastalèiş, sòt gróp dal dialèt mantvân e un bèl pô divêrs da l'arzân. Int al zôna ed Curèz al dialèt l'é quêşi cumpâgn al dialèt carpşân, mèinter int la zôna ed Muntèc e in generêl int la Vâl d' Èinsa l'é pèişa l'impurtânsa dal dialèt pramzân. Diferèint l'é al chêş int l'Apenèin arzân, in particulêr môd da la lénia Vèt-Baîṣ vêrs l'êlt dal crinêl, dóv' în parlê un insèm ed dialèt ch' a 's arvîşen al dialèt lumbêrd ocidentêl mó ch' a preşèint carateréstichi diferèint da paèiş a paèiş. Al civaghîn parlê a Civêgh l'é un chêş a pêrt perchè al paeşèin l'é ârmêş işolê, dal rèst ed la pruvîncia, fîn a j ân '50 dal Novsèint quând è stê finî la strêda ch' l'unîva al paèiş a la Val d'Asta e a Véla Mnôs. Per còl che riguêrda sté dialèt a 's pōl dîr che a gh'é un bòun ligâm cun al parôli e al prunûnsi in ûş in Tuscâna. Civêgh, vést la só puşisiòun ed cunfîn insém al nôster Apenèin, l'é sèimper stê lighê sia cme ûş che cme scâmbi 'd ògni gèner, pió cun al versânt tuscân ed la Garfagnâna che cun al versânt arzân. S ' andòm a fêr di cunfrûnt t'r al parôli dal dialèt a vdòm che soquânti ed còli dal civaghîn an vînen mia druvêdi int i dialèt di paèiş aşvèin ânca s' în luntân sōl pôch chilômeter.

A se stéma che cîrca la metê ed la gînt ed la pruvîncia ed Rèz la pôsa capîr al dialèt parlê.

Eşèimpi ed dialèt ed l '800

Un racûnt dal Vangēl

Un zért òm avì dù fió.
Al più pznén 'd 'sti dù diss a sò päder: Papà, däm la mé purzión dla ròba che 'm sta a mé; e al 'gh dividè al sò.
E 'n passò miga tant dé che, muciä su tut, al fiól più cich andò int un paés luntàn luntàn, e là 'l strussiò la sò ròba, vivènd ind i vìzzi.
E quànd l'eb consumä tutt, a véns in cól paés una gran caristìa, e lu cminzipiò a patìr la fam.
E l'andò e 'l s'afermò con un zittadén 'd cól paés, ch'el mandò a una sò pussión a pasclär i nimä.
E l'avìva voja d'impìrs la panza 'd chèl giànd ch'a magnäva i pòrc: e nsun gh'i 'n däva.
Alóra, turnànd in sé, al diss: Quànt servitór in cà 'd mè päder e sguazzn in t' al pan, e mé ché m'in mór d' neclénza!
E 'm turò su, e s'j andarò da mé päder es egh dirò: Papà, mé i jò pecä dnanz al zél e dnanz a vó;
E 'n son ormèi più dègn d'èsser ciamä vóster fiól; tgnìm come un di vóster servitór.
E, tuléndes su, al véns da sò päder. Mò quànd incòra l'era luntàn, sò päder le vdì e 'l 's mòss a cumpassión e, sbalzàndegh incontra, a 'gh trò i brazz al còl e al le basò.
E 'l fiól gh'diss: Papà, mé i jò pecä cóntr'al zél e contra d' vó; mé n' són più dègn d'èsser ciamä vóster fiól.
Alóra 'l päder dsì ai servitór: Prèsti, cavä fóra al più bèl àbit e vestìl, metìgh un anèl in dì e del schèrp in pè;
E mnè ché un vidèl apastä e mazzäl, e che magnèm e fèm un prans;
Perché 'st mè fiól era mort e l'è risussitä; al s'era pèrs e l'è stä catä es prinzipiòrn a fär prans.
A 's da mò che so fiól più grand éra pr i camp e, vëgnénd in zà e svinànds' a la cà, al sintì l'orchèsta e l' ball.
E 'l ciamò un servitór e 'l ghe dmandò cosa vrìva dir st' tèl còss.
Al quäl gh'rispós: L'è rivä vóster fradèl, e vóster päder ha mazzä un vidèl apastä in gràzia d'avérel turnä san e sälev.
E ló s'instizzò e 'l ne vrìva brìsa andär dénter. Dònca so päder, send vgnù fóra, al 's fò a pergèrel.
Ma ló in rispòsta 'l diss a sò päder: Èco, tant ann ch'e v' sèrev e mèi i jò mancä d'ubdìrev, e mèi che m'issi dä un cavrèt da magnär con i mè amìg;
Mò da dòp che st' vóster fiól, che ha magnä tut al sò con del zamàrr, è vgnù, j'avì mazzä per ló un vidèl apastä".
Ma ló gh' diss: Al mé fiól, té t'j ë sèmper mégh, e tutt quèl ch'i jò mé l'è anc tò;
Mgnäva bén fär un prans e fär alegrìa, perché st' tò fradèl éra mòrt e l'è risussitä; al s'éra pèrs e l'è stä catä".

Da un giurnêl

Al mé chèr Prusproun,
i tö lettor appèina e vedran sta corrispondeinsa dateda da Roma j armagnrann per sicur a boca averta, perché a dirann: l'amigh Zresa al fa sti viazz? Ma chi él st'originèl? Ma mè en m'imbarazz dal ciaccer ech possen fèr i tö lettor, mè èt dirò sol che son arivè a Ròma jer matèina dop un viazz ch' al m' iva empi al bregh. Smuntè dal convoli e muntè in un fiàcher,che ché i ciamen botti, e mè èt giur che quand un l'é dèinter int una de stel vittor, l'é cumpagna Diogene dèinter int la so bota famosa. Em fè condurr a ca d' un mè amigh, seinsa l'invit da quèl probabilmeint pr' un pezz a gnir Roma la n' aviva miga l' unor dla mè preseinsa. Al mè amigh am ricevè a brazz avert e appeina am fu cambiè al vesti e magnè un pcoun al voss, secondand un mè desideri, gnir a fèr da ciceron. Figuret che piaseir per mè. En prinzipien a girèr e mè et garantiss che a veder chi bë palazz fat ed fresch, el stredi che li prinzipien a slerghèr, as capiss propria che i Roman en hann po’ miga gnan da esser tant melcunteint de buzzurri, perché se sotta al Sant Peder e pagheven meno tass egh iven però pr' el sö cuntred di pultii bel e bon, (am al dziva un Romano de Roma); egh iven meno ginta che adess perchè se al prucissioun e el festi religiosi en attireven che un quelch sgnor curioson (cun quant vatagg ed la religioun me en al so) adessa oltre al mare magnum di impieghe agh corr i negoziant e Roma l'as ved a ghir su come una bella ragazza dal bagn.

Mè come a fa tott j' eter giornalista en ét dirò miga d'avei parlè chè a Roma con di grand personagg, ma seét ho da dèr dal notizi ét dirò sol col ch' j' ho vist e col ch' j' hò sinti. Al pepa ét capirè bein che essend malè al n' ha psu ricever al rapresentant ed Prusproun: ma despiaseint de ste contrattemp l'ha mandè al me allogg, perché l'am fissa el sö scus, una commission ed set Cardinej quatordes Monsgnor e vintot fra camerër, segretari ect. Mè an saviva dove lugher tutta sta gint, ma fortunatamèin per mè e per lor la visita dla Commission em l'era sol insunnièda. Et capire, quand as sa d' esser publicista e dzommel pur con la dovuta modestia, ed quï ch' egh veden cièr, l'é naturel st' insonni perché come ét sé j' insonni en eter che l' immagini del dì guaste e corrotte.(…)

Vōş coleghêdi

Cme scréver in Dialèt Arzân

https://www.lenguamedra.it

Nôti