Mèrt

 Arzân

 Bulgnaiṡ

C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân

Fôto muntêda tōta zò da orbiter ed la misiòun Viking 1 ch' la fà vèder la Valles Marineris

Mêrt; Marte in italiân) l'é al quêrt di pianēta dal sistēma solêr in ōrdin ed distânsa dal Sōl e l'ûltem di pianēta dal gèner ed la Tèra, dōp Mercóri, Vèner e la Tèra,. In pió al vîn ciamê al "Pianēta ròs", a câşva dal só culōr carateréstich duvû al grôsi quantitê 'd ôsid ed fèr ch' al quâcen.. Al pianēta, ânca se al preşèinta 'n âria mêgra e al calōr mèdi int al d'ed sōver piotôst bâsi (tra 140 °C e 20 °C), l'é, tra i pianēta dal sistēma solêr, còl ch' al 's arvîşa di pió a la Tèra: difâti, sibèin che la só grandèsa la sìa mez véia fra còla dal nôster pianēta e la Lûna (al diâmetro l'é cîrca la metê ed còl ed la Tèra e la mâsa pôch pió 'd un dècim), al preşèinta la pîga ed l'âs ed gîr e durêda dal giōren quêşi cumpâgn a còli 'd la Tèra; in pió la gròsta la 's preşèinta cun di vulcân, dal vâl, calōti di pôlo e desêrt cun 'd la sâbia, cun in pió dal fōrmi che a fân pinsêr a la preşèinsa, in un tèimp dimòndi luntân, ed l'âcva.

Però la gròsta dal pianēta l'é pîna ed bòchi e bûşi, a câşva ed la totêla mancânsa ' d elemèint ch' a pôsen şmagnêr (âcva e âria) e in grêd ed mudlêr e limêr sté fōrmi; in fîn, la dimòndi scarsitê ed l'âria an n'é mia in grêd de scunsumêr 'na bòuna pêrt dal strèli che câschen, e che dòunca a rîven per tèra pió despès che insém a la Tèra.

Mêrt insém a la só gròsta al gh'à al vulcân l' Olympus Mons (27 km), ch' l'é al vulcân pió êlt ed tót al sistēma solêr, e la Valles Marineris, un canyon però pió lòngh ed quî preşèint insém a la Tèra; int al zógn 2008 la rivésta Nature l'à publichê al prōvi 'd 'na spropoşitêda bûşa ind la pêrta êlta dal pianēta lêregh quâter vôlti c ed cl' êtra bûşa ciamêda Bacino Polo Sud-Aitken

Int al guardêrel Mêrt al preşèinta di cambimèint ed culōr, subét è stê dê la cōlpa a la preşèinsa 'd êlber, che, cun al cambiêr dal stagiòun ed l'ân, a cambiêven culōr. Cun tót còst i stódi cun al spettroscopio ed l'âria îven fât, da tèimp, abandunêr al pinsēr ch' égh prés èser di mêr, canêl e fióm opór un âria asê fésa. La bôta grôsa a sté pinsēr l'é stêda dêda da la misiòun Mariner IV int al 1965, ch' l' à fât vèder un pianēta deşêrt e sèch, caraterişê, ògni tânt, da bufēri ed sâbia dimòndi viulèinti. Cun tót còst la sperânsa che Mêrt al pōsa dêr cà a la véta l'é stêda tôta in cunsiderasiòun da quând al môdul Lander Phoenix Mars Lander l'à catê dal giâs 'd âcva, al 31 ed lój 2008 . Adèsa în trî i setèlit artificêl che funsiòunen e che gîren intōren a Mêrt: Mars Odyssey, al Mars Express e al Mars Reconnaissance Orbiter. Al môdul Phoenix l'à da pôch finî al só lavōr de stódi ed la geologia marsiâna e l'à dê prōva ed la preşèinsa, in tèimp indrē, 'd âcva léquida in zōni lêrghi ed la gròsta. In pió l'à dê l'idèja che insém a la gròsta a pôsa èser sucès, int j ûltem dêş ân, di zèt 'd âcva quêşi cumpâgn a di geyser. Divêrs pasâg ed Mars Global Surveyor a fân vèder un ritîr ed la calôt ed giâs dal pôlo a mezdé.

Intōren a Mêrt a gîren du satèlit naturêl, Fobos e Deimos, 'd amzûri céchi e 'd fôrma mia regolêra, prubabilmèint dō strèli céchi ciapêdi dal só pèiş. Mêrt al gh'à ânca soquânt satèlit naturêl ciamê asteroidi troiani, tra quisché 5261 Eureka.

Mêrt al ciâpa al nòm dal dio cun l'istès nòm dal fôli antîghi rumâni; al sègn astronômich dal pianēta l'é al disègn cun quâter sègn dal dio ().

Elèinch di léber

Fôto ed Mêrt tôta zò da 'na webcam tachêda a un telescôpi

• Giovanni Virginio Schiapparelli - Osservazioni astronomiche e fisiche sull'asse di rotazione e sulla topografia del pianeta Marte - Editōr: Tip. della R. Accademia dei Lincei - 1897
• Francis Rocard - Il pianeta rosso. Ultime novità da Marte - Editōr: Muzzio – 2009 -ISBN 978-88-96159-03-3
• (FR) Camile Flammario - La Planète Mars et ses conditions d'habitabilité /1892 – Editôr: Paris: Gauthier-Vallars et Fils
• (EN) Percival Lowell - Mars and its Canals /1906 – Editōr : The MacMillan Company - New York.
• (EN) Richard Grossinger - Planetary Mysteries: Megaliths, Glaciers, the Face on Mars and Aboriginal Dreamtime /1986 - Editōr: North Atlantic Books - ISBN 0-938190-90-3
• (EN) Office of Technology Assessment, United States, Office of Technology Assessment, Congress, United States – Exploring the Moon and Mars: Choices for the Nation /1991 - Editōr:DIANE Publishing - ISBN 1-56806-041-6

Publicasiòun sientéfichi

• (EN)G. W. Wetherill/1974 Problems Associated with Estimating the Relative Impact Rates on Mars and the Moon [4] – Rivésta: The Moon – Volóm 9 / pàgini 227-231
• (EN) J. B. Pollack, J. F. Kasting, S. M. Richardson, K. Poliakoff – 1987 The case for a wet, warm climate on early Mars [5] - Rivésta: Icarus –Volóm 71 /pàgini 203-224
• (EN)C. M. Bertka, Y.-W. Fei – 1997 Mineralogy of the Martian interior up to core-mantle boundary pressures. [6] - Rivésta: Journal of Geophysical Research – Volóm: 102/ pàgini 5251-5264
• (EN)J. L. Bandfield, V. E. Hamilton, P. R. Christensen – 2000 A Global View of Martian Surface Compositions from MGS-TES [7] - Rivésta: Science – Volóm 287 / pàgini: 1626-1630
• (EN)S. M. Clifford, T. J. Parker - 2001 The Evolution of the Martian Hydrosphere: Implications for the Fate of a Primordial Ocean and the Current State of the Northern Plains [8] - Rivésta: Icarus – Volóm: 154 / pàgini: 40-79
• (EN) D. Smith, M. Zuber, H. Frey, J. Garvin, J. Head, D. Muhleman, G. Pettengill, R. Phillips, S. Solomon, H. Zwally, W. Banerdt, T. Duxbury, M. Golombek, F. Lemoine, G. Neumann, D. Rowlands, O. Aharonson, P. Ford, A.Ivanov, C. Johnson, P. McGovern, J. Abshire, R. Afzal, X. Sun – 2001 Mars Orbiter Laser Altimeter: Experiment summary after the first year of global mapping of Mars [9] – Rivésta: Journal of Geophysical Research – Volóm 106 / pàgini:23689-23722
• (EN) M. Zuber – 2001 [10] The crust and mantle of Mars Rivésta: Nature – Volóm 412 / pàgini: 220-227
• (EN) R. Irwin, T. Maxwell, A. Howard, R. Craddock, D. Leverington – 2002 A Large Paleolake Basin at the Head of Ma'adim Vallis, Mars [11] – Rivésta: Science – Volóm: 296/pàgini:2209-2212
• (EN) V. Formisano, S. Atreya, T. Encrenaz, N. Ignatiev, M. Giuranna – 2004 Detection of Methane in the Atmosphere of Mars [12] Rivésta: Science – Volóm: 306 / pàgini: 1758-1761
• (EN) Michael T. Mellon, William C. Feldman, Thomas H. Prettyman - 2004 The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars [13] - Rivésta: Icarus – Volóm: 169 / pàgini: 324-340
• (EN) S.Solomon, O. Aharonson, J. Aurnou, B. Banerdt, M. Carr, A. Dombard, H. Frey, M. Golombek, S. Hauck, J. Head, B. Jakosky, C. Johnson, P. McGovern, G. Neumann, R. Phillips, D. Smith, M. Zuber – 2005 New Perspectives on Ancient Mars [14] – Rivésta: Science – Volóm: 307 / pàgini: 1214-1220
• (EN) J. Bibring, Y. Langevin, J. F. Mustard, F. Poulet, R. Arvidson, A. Gendrin, B. Gondet, N. Mangold, P. Pinet, F. Forget - 2006 Global Mineralogical and Aqueous Mars History Derived from OMEGA/Mars Express Data - [15] Rivésta: Science – Volóm:312 / pàgini: 400-404
• (EN) P. Kenneth Seidelmann, B. A. Archinal, M. F. A'Hearn, A. Conrad, G. J. Consolmagno, D. Hestroffer, J. L. Hilton, G. A. Krasinsky, G. Neumann, J. Oberst, P. Stooke, E. F. Tedesco, D. J. Tholen, P. C. Thomas, I. P. Williams – 2007 Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006 [16] Rivésta: Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy – Volóm: 98 / pàgini 155-180

Vōş coleghêdi

• Sistēma solêr

Colegamèin d'ed fōra

• Inési finsiòun Mars500
• Mêrt int l' imaginâri generêl
• Oliver Morton: National Geographic – Marte, Pianeta Vivo – znêr 2004 – pagg. 2-31 " [17]
• Google Mars, 'na pasegêda fînta insém al pianēta Mêrt
• New Papers about Martian Geomorphology
• The italian Mars Society
• Pianeta Marte.net - Teoréi divêrsi insém a la stôria ed la tèra e 'd Mêrt
• Lunar Explorer Italia
• Pianeta-Marte.it - I fât ed l' esplurasiòun ed Mêtr
• Dizionario della nomenclatura classica di Marte - dal sît dal CODAS
• Meteowebcam.it - Marte: i misteri del pianeta rosso

Nôti

C'l artìcul chè 'l è scrit in Bulgnaiṡ

Marti. La Vallis Marineris ch'as vadd int'al mèz l'è al pió gran chègnon cgnossó int'al sistamma sulèr.

Sènd ch'l è al quèrt pianaid dal sistamma sulèr, Mèrt (sìmbol: ) al gîra atåurn al såul cun una trajetòria eléttica un pzulén ecentrica e la só distànzia dal såul l'è stra sé e nå 200 o 250 miglión ed kilòmeter. Mèrt l'à dû starlutén ch'i i gîren d'atåuren, i én Phobos e Deimos con dal dizén ed kilòmter ed diâmeter e ch'i òrbiten a dal zantinèra ed kilòmeter da Mèrt.

L'esploraziån ed Mèrt

L'è al pianaid pió visitè dai cristiàn. A i è bèli stè una dizéina ed sånnd ch'i én aterè int'la superfîz int'i ûtum 40 ân o tignimòd ch'i én lé a orbitèri d'atåuren.

Un téppic paesâg' ed Mèrt.

A i è queldòn ch'l à studiè la superfîz e ch'l à mandè dal fotografî dî paesâg' ed Mèrt. L'interès dî sinziè par quall ch'l è stè ciamè al pianaid råss l'è da ricondûsris al fât che Mèrt al s arvîsa di mondi a la Tèra. L'è po anch' un puchtén pió fradd e i dé marzièn i én ed 24 åur e sblîsga, brîsa acsé tant pió long che in vatta a la Tèra.

L'è tränt'ân che al pianaid l'è esplorè da dû rover teleguidè dal zänter spazièl d'la NASA: Spirit e Opportunity. Un èter satèlit, al Global Mars Surveyer l'à mappè cunpletamänt la superfîz ed Mèrt cun una risoluziån fotogrâfica ed apanna pûch meter.

La geologî ed Mèrt

Mèrt l'è un pianaid brîsa di mondi atîv. A i è quall ch'as pinsèr a däl mudificaziån mo i én da èser di mondi antîghi. La superfîz ed Mèrt l'è traversè da pièn e muntâgn con dî chègnon grand, arvisands acsé a la Tèra. Al månt pió èlt l'è l'Olympus Mons, un vulcàn ch'l è a 25000 meter d'altazza rispèt al livèl medi ed Mèrt.