Gl'aventùri 'd Pnòć. Stòria 'd un buratèṅ
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
Gl'aventùri 'd Pnòć. Stòria 'd un buratèṅ (“Le avventure di Pinocchio. Storia di un burattino” in itagliàṅ) 'l è 'n rumànś itagliàṅ scrit in dal 1881 par Carlo Collodi (pseudònim dal scritōr Carlo Lorenzini), divìś in trénta capìtui e ambintâ in dla Tuscàna dal XIX sécul. A s trata 'd un clàsic dla literadùra par ragàs a livèl mundiàł tant che par l'UNESCO 'l è stâ tradót in duśènt-quarànta léngui e pasa.
'L è vgnû fóra a puntàdi su 'n giurnàl par putèṅ dirèt par Ferdinando Martini, suplemènt dal quotidiàṅ Il Fanfulla.
La stòria dal putòć ad Pnòć, ch'a dir dabòṅ 'l éra na mariunéta e minga 'n buratèṅ, l'è stada cuntàda dimóndi vòlti a 'l cìnema (cum in di film Le straordinarie avventure di Pinocchio dal 1996 cun Martin Landau o Pinocchio dal 2002 cun Roberto Benigni), in televiśiòṅ (la RAI la gh 'n à fat na série in sinc puntàdi in dal 1972 cun prutagunìsta al baghét Andrea Balestri insém a Nino Manfredi, la Gina Lollobrigida, Vittorio De Sica, Franco Franchi e Ciccio Ingrassia) e in di cartòṅ animâ (famóś 'l è 'l lungumetràǵ dal 1940 dla Walt Disney).
La Fòla
Mìstar Gepét, un marangòṅ dit Pulentìna par via dla pirùca śala ch'al gh'à in cô, al ricév da 'l sò amìg Mìstar Sréśa un pès ad légn par far-'g un buratèṅ esénd ch'l è dimóndi pòvar e ch'al vrév far di spetàcui 'd putòć par scampàr.
Tut 'd un trat però la mariunéta la taca a dascórar e a mōv'r-as da par lē. Gepét 'l al ciàma Pnòć e 'l taca a tratàr-al cuma s'al fus sò fiōl ma 'l buratèṅ al ténd sèmp'r a far a l'arvèrsa e qvél ch'a gh pâr.
A n sèrt punt da 'l mur a salta fóra 'n Gril ch'al dascór ch'al taca a far-ag di predicòs dgénd-'g ad far a mōd. Pnòć al s arlìa sèg e 'l al schisa c'n un martèl, spaplànd-al. Gepét al gh fà 'n vistidèṅ ad carta e pò 'l vénd al sò giachét, armagnénd a 'l fréd esénd in Invèran, par cumpràr 'n abesedàri par parmétar-'g ad studiàr.
Méntar 'l è drē a 'ndàr a scōla, Pnòć al sènt dla mùśìca daśvgnìr da 'l Gran Teàtar di Buratèṅ dal buratinàr Magna-Fōg. P'r andàr a véd'r al sò spetàcul, al vénd al sò lìbar par cumpràr-'s un bijét ma, quànd 'l è dèntar, Magna-Fōg 'l al ciàpa par mét'r-al in na stua par cuśinàr un muntòṅ ma a 'l ùltim a s cumōṿ sinténd la sò stòria. 'L óm 'l al manda lìbar śibénd-ag sinc schèṅ da rigalàr a sò pàdar.
Lung la strada Pnòć 'l incróśa dū bèsti ch'i s faṅ pasàr par di daśgrasiâ: un gat ch'al fà finta 'd ès'r òrub e na vólp, furba stramaladìda, ch'la lasa inténdar 'd èsar sòpa. Pnòć al gh cònta ch'in bisàca al gh'à dal munédi da purtàr a sò pàdar e la vólp la 'l cunvìns a samnàr-i in un sit lè davśèṅ, ciamâ Camp di Miràcui, acsè dòp i cresaràṅ di àlbar pîṅ ad munédi.
I tri i s fér'm a magnàr in dl'ustarìa dal Gàmbar Rós, tant a paga Pnòć, pò vistî da brigànt i próan a rubàr-ag via i quàtar schèṅ ch'i gh'èṅ armàś dòp ch'al spìrit dal Gril 'l iva tintâ ad mét'r-al su 'l avìś. Al buratèṅ al próa a scapàr via, dmandànd ajùt a na putìna c'n i cavìi turchéś, ma 'l dū canàj i al ciàpan listés. Esénd che Pnòć 'l à lugâ i bèsi in bóca, al gat e la vólp i 'l impìcan a na quèrsa par fargàr-'g-i quànd al sarà mòrt. Stuf ad spétar ch'al carpìs, al dū bèsti i vaṅ via decìś ad turnàr al dè dòp.
La putìna c'n i cavìi turchéś, ch'a dir dabòṅ l'è na fata bòna, l'órdna a 'n falchét 'd andàr a sćiancàr c'n al sò bèc la lasa ch'la liga 'l buratèṅ, pò la manda 'l sò caṅ Medôr a tōr-al. Quànd a riva Pnòć, la fata la dmanda a tri mèdag, un Córuv, na Sivéta e 'l Gril ch'al dascór, se chi lò 'l è mòrt dabòṅ o 'l è incóra viṿ. Al primi dū bèsti i n saṅ mia csa dir mént'r invéci al Gril al salta sù dgénd ch'l è 'n munèl patintâ e dìscul ch'al n ubidìs mai a ninsòṅ e ch'al farà murìr Gepét da 'l daspiaśēr. Pnòć al taca a piànśar e la Fata, p'r arbasàr-ag la févra, la gh dà na madśìna da tōr. Esénd amàra, al buratèṅ al s rifiùta 'd bévar-la sénsa sùcar mo quànd al véd vgnir dèntar quàtar cunèṅ négar becamòrt cun la casa da mòrt in spala al decìd ad mandàr-la śò listés.
La Fata la taca a far dal dmandi a 'l sò òspit, in particulàr i du èṅ-i finìdi al munédi. Pnòć, ch'al gh li à in bisàca, al taca a cuntàr un muć ad bali e, tut al vólti ch'l al fà, al sò naś al gh crés. La sgnōra c'n i cavìi turchéś la gh cònta ch'al buśìi i èṅ ad dū categurìi, qvéli c'n al gambi curti e qvéli c'n al naś lung, cum in dal sò caś, pò la gh al scurta cun 'l ajùt 'd un mijàr ad pić. Adès ch'l è a pòst, Pnòć al gh prumét ad turnàr a cà da Gepét e 'd cumpurtàr-as bèṅ.
Lung la via al buratèṅ al cata incóra 'l Gat e la Vólp ch'i al cunvìns'n a saplìr al munédi in dal Camp di Miràcui mo esénd ch'a gh vōl vint minùt a na piànta par crésar, in cal mént'r al pōl anc andàr a far-'s un gir. Pnòć al fà pròpria acsè e 'l và a far dū pas in na sitadìna lè davśèṅ ciamàda Ciàpa-Minciòṅ. Quànd al tórna però al fà a mènt ch'i schèṅ i èṅ sparî e 'n vèć papagàl al gh diś ch'i èṅ stâ al Gat e la Vólp a catàr-i sù par tgni-'s-i lōr méntar lò 'l éra via. Dasprâ Pnòć al cònta incòsa a 'n giùdas Gurìla in là c'n i an mo chi lò, invéci 'd jutàr-al, 'l al mét in parśòṅ. Quàtar méś dòp però al buratèṅ 'l è lìbar par via dn'amnistìa dada da 'l imperadōr dal paéś.
Pnòć al vrév turnàr da la Fata ma lung la via al finìs in na tajōla méntar 'l éra drē a fargàr dl'ua in un camp. Al cuntadèṅ 'l al custrìnś a tōr al pòst dal sò caṅ Melàmp, mòrt sōl cla matìna lè, par far da guàrdia a 'l sò pulàr. Cun na cadéna a 'l còl al gh'à da farmàr quàtar marturèi ch'ad nòt i vaṅ a casa 'd galìni. Pnòć, invéci 'd mét'r-as 'd acòrd sèg cuma 'l fava Melàmp in cambi 'd un pôc ad carna, al gh la cava a saràr-i dènt'r in dal ciûś e 'l padròṅ, par ringrasiàr-al, 'l al libra.
Pnòć al gh'à na bruta surpréśa quànd al và a catàr la Fata parchè a 'l pòst dla sò cà al gh cata na préda 'd màrmul cun scrit insìma „Chè a pónsa la putìna da i cavìi turchéś mòrta 'd dulōr p'r èsar stada bandunàda da 'l sò fradlèṅ Pnòć“. A riva 'n Clómb ch'al gh diś che Gepét, in pinsēr par lò, 'l è drē a far-as na barca p'r andàr-'l a pascàr in dal mónd nóṿ. 'L uśèl al s śibìs ad purtàr-'l in dla spiàgia in du al 'l à vdû l'ultma vòlta ma, quànd i rìvan, al marangòṅ 'l è bèla partî. Vdénd che la barca l'è misa mâł in mèś a cgl'óndi lè, Pnòć al s buta in mâr par jutàr-al ma al n gh la cava briśa.
Armàś in dal mâr tuta nòt e a la derìva in mèś a gl'óndi, al buratèṅ al finìs su n'ìśula in du 'n Delfîṅ al gh diś ch'l è fàcil che Gepét al sia stâ magnâ da 'n tarménd Pés-Caṅ rivâ da cal bandi lè giùst da pôc dè. Pnòć al riva in dal paéś dal Béghi lavuradōri e 'l dmanda a la gint quèl da magnàr parchè al gh'à fam. Chi lōr i gh dìśan ch'al gh'à d'inśgnàr-as guadagnànd al paṅ cum i fànan tut laurànd. Pnòć al s dà da far purtànd dl'àqua a cà dna dóna ch'l'è pròpria la Fata ch'la n è mia mòrta e ch'l'è cuntènta che Pnòć 'l àppia pianśû par lē davànti a la sò tómba.
La sgnōra la prumét a 'l buratèṅ ch'la 'l farà dvintàr un ragàs ad carna e òs s'al rigarà drit, andànd a scōla e faghénd a mōd. Pnòć al gh diś ad sè dvintànd al prim dla clas ma 'n dè, méntar 'l è in spiàgia insém a i sò cumpàgn, al và in a risć 'd andgàr tintànd 'd salvàr al caṅ di carabinēr Alidòr. La bèstia la rénd al favōr a Pnòć salvànd-'l in séguit quànd chi lò al finìs in dla padèla dal Pescadōr Vérd ch'l al vliva frìśar.
A la fiṅ d'l an Pnòć al vîṅ prumòs c'n al màsim di vōt e la Fata la gh prumét ch'la 'l trasfurmarà in un baghét véra 'l dè dòp. Par festegiàr tut insém, Pnòć al vrév ciamàr a clasiòṅ al sò amìg Romeo dit Luśèṅ parchè 'l è màgar cum un ciòld. Dòp avēr-al pascâ dapartùt, al buratèṅ 'l al cata sóta 'l pòrtag dna cà 'd campàggna. Al ragàs al gh diś ch'l è drē a partìr p'r un pòst fantàstic ciamâ Al Paéś di Balòc in du a n s fà gnint tut al dè, a n gh'è minga dal scōli e la gint la s divertìs da la matìna a la sira esénd ch'ad giuidè a n s lavóra briśa e in na stmana a gh'è siē giuidè a na dméndga.
Luśèṅ al dmanda a Pnòć 'd andàr sèg, fra 'l àtar 'l è drē a rivàr un car ch'al scaròsa tut a gràtis. Quànd a riva 'l barôs tirâ da di sumàr cmandâ par 'l Umarèṅ ad Butēr, un tisi ciciòṅ téndar e unt cuma na bucìna 'd butēr, Pnòć al decìd ad muntàr-'g insìma anc lò anc s'al véd 'n sumarèṅ piànśar dgénd «Tîṅ-'t in a mènt, insiminî! I ragàs ch'i śmét'n ad studiàr e i vòlt'n al spali a i lìbar, a 'l scōli e a i mìstar, par dar-as da 'l tut a i balòc e a i divertimènt, i n pōlan far àtar che na fiṅ daśgrasiàda! Mè a 'l sò par próva! e a t al pòs dir! A vgnarà cal dè ch'at pianśrà anc tè, cuma incō a piànś mè... ma in alóra a sarà tard!».
Rivâ in dal Paéś di Balòc i dū i tàc'n a divertìr-as da mat, dintànd amìg ad tut, ma dòp sinc méś ad baldòria e 'd gudiōl Pnòć al s déśda na matìna cun dū uréci da àśan. Anc a Luśèṅ i gh'èṅ carsùdi cumpàgn a lò ma quàl lè 'l è sōl al prima stadi dla trasfurmasiòṅ parchè in dal gir ad pôc tèmp chi lōr i dvèntan di sumàr da la tèsta a i pē. A riva lè 'l Umarèṅ ad Butēr ch'al li ciàpa par vénd'r-i in dla piàsa dal marcâ. In chi an lè al cucēr 'l à fat i bèsi cargànd in gir p'r al mónd tut i baghét bòṅdagnìnt par pò dar-i via na vòlta dvintâ dal bèsti.
Pnòć al finìs in un Cîrc e 'l diretōr dla strutùra 'l al custrìnś a magnàr dal fèṅ e a imparàr un nùmar da far durànt i spetàcui. P'r insgnàr-'g-al méj, 'l óm al dróa la scùria sèg. Tri méś dòp al fà 'l sò debùt davànti a 'l pùblic balànd e saltànd in dal sérć. Durànt la sò eśibisiòṅ al véd la Fata in mèś a la gint e, distraénd-as, al casca śò mâł dvintànd sòp. Al diretōr, vdénd ch'al n è più bòṅ 'd lauràr, 'l al vénd a 'l marcâ a 'n tisi ch'al vrév druàr la sò pèla par far un tambûr. Chi lò al decìd ad masàr-al fugànd-al, dònca al gh liga un giaròṅ a 'l còl e pò 'l al buta in mâr. Quànd 'l al tira sù però al véd ch'l è dvintâ na mariunéta 'd légn dòp 'n intervènt dla Fata. Par far sù quèl 'd qvél ch'l à spéś, 'l óm al vrév vénd'r-al cuma légna da bruśàr ma Pnòć al gh la cava a scapàr via prima.
Dòp èsar-'s butâ in dl'àqua, Pnòć al finìs in bóca a 'l Pés-Caṅ. In dal stómag al véd un tôṅ che cun filuśufìa al gh diś ch'al s è mis al cōr in paś e ch'l è drē a spetàr 'd èsar digerî parchè «Quànd a s nas tôṅ, a gh'è più dignità a murìr sót-àqua piutòst che sót-òli!». Al pés al cunsìlia a 'l buratèṅ ad far àtar tant ma chi lò, vdénd na luś luntàṅ in un cantòṅ, al decìd 'd andàr a védar, catànd-ag Gepét. Sò pàdar 'l è scampâ tut cal tèmp lè magnànd qvél ch'l à catâ dènt'r a 'n bastimènt mercantîl mandâ śò da 'l squâl ma adès 'l à praticamènt finî incòsa. I dū i decìd'n acsè 'd scapàr via dasfrutànd al fat ch'ad nòt al Pés-Caṅ al dòrum cun la bóca vèrta. Pnòć al s carga insìma sò pàdar, ch'al n sà briśa nudàr, e insém i rìv'n a riva.
In séguit Pnòć e Gepét i pàsan darènt a dū strasòṅ ch'i èṅ drē a dmandàr la limòśna e 'l buratèṅ 'l arcgnóś al Gat e la Vólp. Al prim 'l è dvintâ òrub dabòṅ a fòrsa 'd far finta méntar la Vólp l'à pardû dagnóra tut al sò pēl e anc la cóa ch'l'è stada custréta a véndar a 'n ambulànt ch'a gh sarvìva quèl par paràr via 'l móschi. Pnòć al n gh'à mia pità 'd lōr dgénd ch'i gh'aṅ abû sōl qvél ch'i s meritàvan, la giùsta punisiòṅ par via dla sò cativèria. Anc Luśèṅ 'l è finî mâł: vindû cuma sumàr 'd lavōr a 'n cuntadèṅ ch'al 'l à stlâ in di camp, 'l è pò mòrt ad fadìga.
Pnòć al taca a lauràr par tiràr avànti e par mantgnìr sò pàdar ch'l è dvintâ vèć e malâ anc se piàn piàṅ al s armét anc lò. Na nòt al buratèṅ al s insùnia la Fata ch'la gh diś ch'l'è prònta a perdunàr-al par tut i quèi a 'l arvèrsa ch'l à fat in dla sò vita vist ch'adès 'l à imparâ a star a 'l mónd. Cuma rigàl la sgnōra da i cavìi turchéś la 'l fà dvintàr un putèṅ e Pnòć, guardànd'ś in dal spèć, al bacàja «A séra pròpria buf quànd a séra 'n buratèṅ! E adès cum a sòṅ cuntènt 'd èsar dvintâ un masćèṅ par bèṅ!»