Êlta Vâl d' Èinsa

Artécol in dialèt arzân

Êlta Vâl d' Èinsa (Alta Val d'Enza o ânch Alta Valdenza in italiân) l'é 'na valêda ed la pêrta pió in êlta dal cōrs dal fióm Èinsa. L'é ind al trât pió dfécil da rivêregh ed l' Apenèin arzân la gh'à dèinter e la sègna i cunfîn ed la vâl principêla e 'na sèria ed valêdi nêdi dal cōrs ed soquânt turèint e canêl che a vân a dêr int al cōrs principêl. Pôst 'd interès stôrich medievêl e naturaléstich, l'Êlta Vâl d' Èinsa l'é int al Pêrch Nasionêl ed l'Apenèin Tôsch-Emiliân; ind la stôria l'é stêda al cōr dal Tèri Matéldichi e la côsta principêla ed la Vâl di Cavalêr

Êlta Vâl d' Èinsa e trât ed l' Apenèin dóve l' as fōrma

Al fióm

La pêrta êlta dal cōrs ed l' Èinsa in istê

Al nâs da muntâgni êlti pió ed 2100 mêter che sègnen al cunfîn tra laTuscâna e Emélia a 1.157 mêter d' altèsa al fà al lêgh Padòl o dal Lagastrèl, al şvilópa al só cōrs ed 93 km cun al divéder la pruvîncia ed Rèz da la pruvîncia ed Pêrma. As bóta a bêsa bôga tr'al parèidi stréchi e a péch ed 'na valêda fònda soquânt sintunêr ed mêter e ind al forèsti ed l' Apenèin. Ind l'avtûn al gh'à dal grôsi pîni dal vôlti ed pió ed 1.000 m³/secònd, e in tót al tèimp ed la premavèira al gh'à 'n ajót dal j âchev dal nèivi ch' as desfân ind al sémi dal muntâgni, pr' i restânt mèiş ed l'ân l'armâgn tranquèl e sèimper controlê dal ciûşi dal bacîn ed la centrêla elètrica di Padòl.

Ind al só trât ed mèz l'é un pûnt d'arîv cgnusû per i pasiunê ed rafting, canoa e kayak.

Al piânti e al bèsti

Lōv italiân

L' Êlta Vâl d' Èinsa la gh'à 'na grôsa varietê ed bèsti ed l'Apenèin cun bèsti ânca ed tâja grôsa, da i dâien e cinghiêl, da i caveriôl a i ruşgadōr e a i papasrtèl, in pió âquili, puiâni, fêlch, serpèint (ânca la vépra) e di lōv cumprèiş al Lōv italiân. A quisché egh vân zuntê al bèsti 'd alevamèint, dal vôlti turnê salvâdegh, cme nimêl, vâchi e cavâi che prôpria in chi pôst ché è nasû, tânt tèimp fà, 'na râsa cgnusûda e stimêda ânch a livèll internasionêl: al cavâl dal Vintâs. Na curioşitê l'é la marmôta, 'na râsa alpèina impurtêda da pió ed dês ân ind l'êlt Apenèin

Marmôta

Ind al jâchev as câten dimòndi bèsti tra còsti al trôti salmunêdi, al trôti fario e trôti impurtêdi, tânti bèsti ech stân in aqua e in tèra cme la selamândra D' arcurdê che ind l' Êlta Vâl d' Èinsa la pèsca e la câsa în permèsi mó cun dimòndi limitasiòun cme pôst, tèimp e metód. Dimòndi în al piânti ch' es câten ind la vâl da i pîn biâch a i lundân, dal piôpi a i sâleş, da la farfarèla a i castâgn e tânti êtri carateréstichi ed l'Apenèin.

Stôria

Ind la zôna interesêda da la stôria, ânca se an n'é mai stêda dimòndi abitêda, în stê fât di cèinter che ed sicûr în stê abitê in continvasiòun a partîr dal peréiod medievêl ed Carlo Magno, che fôrsi l'é stê al prém a durvêri; la valêda l'êra al naturêl pasâg vêrs al mêr, pôst ed richèsi e 'd trâfich d'ògni gèner, cumprèiş al sêl e al só traspôrt, e la zôna ed la Pianûra Padâna. La valêda l'êra pîna ed pustasiòun furtifichêdi ch' a tgnîven sòta contròl a vésta i pasâg; intōren a rôchi furtifichêdi a gnîven só i prém cèinter cuntadèin. La natûra salvâdga e difècila da pasêr la fêva de sté rôchi difécili da cunquistêr per ògni eşêrcit normêl perché i pasâg stréch, al râti e i viasô despêra an permetîven mìa 'na riuniòun 'd òm e mèz mèinter invicevêrsa pôchi persòuni mési in difèişa a prîven scuragêr cun al fôgh, maşégn, e frèci e 'd ògni gèner ed bâla i sfurtunê ch' andêven a l'atâch di sti céch bôregh bataliêr. Al rişultê l'é stê che sti pôst, vôt per la durèsa ed la natûra, vôt per la curagiōşa reşistèinsa lochêla, în armêş 'na zôna indipendèinta e che i grôs impêr an gh 'l àn mìa cavêda a controlêr; da l' època ed l'ûltma sovrâna lochêla Matélda ed Canòsa i sgnōr ed l' Êlta Vâl d' Èinsa a s'în cunfederê in un commune militum ciamê Vâl di Cavalêr e a s'în gvernê da per lōr fîn a l'Unitê d' Itâlia quând ed dirét în stê unî; mó la zôna l'é stêda ed fât fiōla ed nisûn fîn a la secònda guèra mundiêla: in cól tèimp l'é stêda tirêda cun la fantaşèia la Lénia Gôtica, 'na tèra ed nisûn dóve Partigiân e fôrsi tedèschi a s' în afruntê per soquânt ân che àn dê a la vâl 'n' impurtânza militêra a livèl nasionêl. Un pô ed tèimp fà la valêda l'é pasêda da la pruvîncia ed Pêrma a còla ed Rèz fîn a rivêr al dé d'incô ch' l' é divîşa, ind al dō rîvi, tra còsti dô pruvînci.

Bōregh

Tóta la valêda l'é stremnêda da bōregh céch rampê insém a muntarôt ed maşégn davânti al fióm e riunî d'atōren a la Rôca o a Cà a tòra. I prém acampamèint furtifichê in sté zôna a s'arfân al IX sècol.

Nôti

Nôta: sta pâgina ché l'é stêda inviêda cun na tradusiòun da it:Alta Val d' Enza