Salvatèra
Artécol in dialèt arzân
Salvatèra (Salvaterra in italiân) l'é 'na frasiòun ed 3000 abitânt dal cmûn ed Casalgrând in pruvîncia ed Rèz. L'é tra mezdé e matèina e a cîrca 4 chilometer da Casalgrând al cunfîn a matèina dal cmûn, sgnê dal fiòm Sècia, ch' al divéd la frasiòun da la pruvîncia ed Mòdna e l'é tra mezdé e matèina e a cîrca 18 chilômetr dal cèinter ed Rèz.
L'urègin dal nòm modifica
A gh'é dû pinsêr, arpurtê dal Pagliani, in mērit a l'urègin dal nòm Salvatèra, al prém l'é ch' al pré deṣgnîr da Salvatoris terra perché la só cēṣa l'é stêda dedichêda, tèimp fà, al SS. Salvadōr , al secònd pinsêr l'é ch' al pré deṣgnîr da tèra sêlva, fôrsi perché l'é scampêda a 'na quêlch saczêda o aluviòun.
Stôria modifica
Al prémi nutési sōver un cèinter abitê ind al pôst l'é in 'na cartula traditionis dal 15 ed zógn 835 in dóve la regîna Cunegonda, mujêra dal pôver Bernardo Rè d'Itâlia, la dèta al só testamèint a favōr dal cunvèint pramṣân ed S. Maria e S.Alessandro. In sté documèint în més in lésta soquânt bèin ind i teritôri ed Rèz, Pèrma, Mòdna tra quisché la tercia curte mea in loco ubi nominatur Ceredo iuxta flumen qui vocatur Sicla oséja «la mé têrsa cōrt ind al pôst ciamê Cerēto in rîva al fiòm ciamê Sècia». A ghé dal prôvi che un antîgh cèinter abitê ciamê Cerēto, l'êra ind la zôna lòngh la spònda ed mansèina dal fiòm Sècia tra Velalòunga e Rubēra, l'é da sté abitê che, prubabilmèint, a s'é ṣvilupê al paèiṣ ed Salvatèra. Soquânt stôrich, cme al Tiraboschi, àn més in dóbi sté urégin pinsând che al nòm Cerēto al sia còl ed Cerēto Êlpi. Mó sté pinsêr an n'é mìa ed sicûr gióst per soquânt mutîv: al prém l 'é che Cerēto Êlpi an scâta mìa insém a la rîva dal Sècia mó sōl aṣvèin, al secònd l'é che ind di diplôma ed Ottone II (980) Federico I (1160), Enrico IV (1191), Federico II (1224) an 's lêz mìa pió ed la Cōrt ed Cerēto, mó ed 'na Cōrt ed S.S.Salvadōr e ânca ed la Pēv (cēṣa parochiêla da dóve dipendîven dal j êtri cēṣi) dedichêda a S.S. Salvadōr, cme riṣûlta dal permès ed tirêr só al dècimi avûda da i Sgnōr Gessi da pêrt di vèschev ed Rèz int al 1210, n'êter mutîv l'é còl che Cerēto Êlpi an prîva mìa avèir la qualitê ed Cōrt perché, cme a dîṣen i documèint stôrich, l'an gh'îva mìa asê urganiṣasiòun cunômica, socêla e giurisdisiònêla e pó la cēṣa parochiêla ed Cerēto Êlpi l'é da sèimper dedichêda a Sân Zvân.In un documèint dal 1189 a 's dîṣ che la Pēv ed Sân Salvadōr ed Cerēto
la gh'îva sōl 'na dipendèinsa e l'êra la cēṣa ed Muntzèl dedichêda a Sân Lurèins. In sté documèint al vèschev Pêder al dîṣ che tra i bèin ed l'arsiprêt dal Dôm ed Rèz a gh'é ânca la plebem de Cereto cum sua capella de Monticello. Mó ânca ed Muntzèl an sà mìa in dóve l'êra ed precîṣ. A n' in pêrla al Pagliani in un scrét in dóve al dîṣ: Monticello è una altura ora assai abbassata, che sta di sotto a Villalunga, a sera e superiormente al canale di Secchia, che in quel posto piega ad occidente su quel di Dinazzano ; d'ed ché a gnîva fôra un canêl che passando per Salvaterra, S. Donnino e Bagno andava fino a Campagnola. In pió es sà che la Cōrt l'êra sòta a Rèz, perché int al 1204 soquânt òm ed Cerēto e 'd Muntzèl àn utgnû, dal Podestê ed Rèz, al permès de scavêr un canêl sòta a còl dal Sècia, pió trî pâs dóve arén duvû tirêr só trî mulèin, in câmbi arén paghê la quêrta pêrt dal rèdit insém a la maṣnadûra al nûnsi comunêl ch'l'êra int al castèl ed Salvatèra. In pió ed la Pēv sèmbra ch' a gh fós un cunvèint, fundê da soquânt frê ch' andêven a drê a Sân Maròun (Marunît), scapê dal mònd urientêl al tèimp ed la persecusiòun ariâna dal 700 d.C.. A cumpîven al quêder ed la cōrt la cà dal ministeriêl ch' al tgnîva a drê a la cōrt, cun d'intōren al cà di cuntadèin, i mulèin, al butèighi artigiâni. A 's pōl dîr che quêṣi ed sicûr ind la zôna, a Cà Alboni tra véla Segrè e Cà Galliani, a gh' êren la cōrt e la pēv dal Cerēto dôp che int al XX sècol in stê catê di ôs umân, che cumfērmen la preṣèinsa 'd un grôs cèinter abitê. Quând gh' é stê al câmbi ed la Pēv ed Cerēto? La préma vôlta che a vín citê Salvatèra in un documèint l'é in al Léber Grôs Anîgh ed Rèz dal 1204, ân dóve în stêdi sgnêdi tóti al cà che duvîven paghêr al divêrsi tâsi. Int al 1209, l'Imperadōr Ottone IV al s'é fermê al castèl mèinter l'andêva a Ròma pr' èser incurunê dal Pêpa Innocenzo III. Ind i documèint dôp al 1233 a 's câta scrét ed 'na ecclesia de Cereto e an 's pêrla pió ed pēv, còst l'è al sègn che gh'êra bèle 'n' êtra pēv a Salvatèra; int al 1238 difâti a 's câta scrét bèin cêr ed 'na plebs de Salvaterra, arcurdêda per i mulèin que sunt in canali de Salvaterra che duvîven paghêr un quêrt di prôpri rèdit al cmûn ed Rèz ch' al gh'îva al pusès dal j âchev. Al spustamèint di dirét ed pēv al dêv èser sucès intōren al 1230 e la nōva pēv l' êra adèsa dèinter al mûri dal castèl. Sté secònd fabrichêt l'é durê fîn al XVII sècol, quând còla d'incô l'à tôt al só pôst int al 1687. Int al 1310, Arriverio da Magrèida l'à ocupê al castèl ch' l' êra d' j arzân, dôp ed 'na dûra batâlia, a 'gh l 'àn cavêda a casêr vìa l'invaṣôr, ânca se al castèl l'é stê butê zò quêṣi dal tót. Int al 1376 l'é stê arfât da i Fogliani cun al permès ed Barnabò Visconti. Al castèl l'é armêṣ in mân di Fogliani fîn al 1409 quând Nicolò II d'Este, dôp avèir batû Carlo da Fogliano e al só aleê Ottone de' Terzi, al gh'à tôt al castèl. Int al 1414 al castèl al srà infevdê a 'd Alberto Della Sala, nôbil frarèiṣ, cun tót al teritôri e insèm Casalgrând e Dinasân. A la môrt dal Della Sala int al 1444 i fèdev în pasê int al mân ed só zèner Francesco Landriano, pó al marchèiṣ Lionello d' Este e a Borso só fradèl. Int al 1449 Borso l' à dê tót al fèdev a Feltrino Boiardo cûnt de Scandiân. Salvatèra, che sòta i Della Sala l' êra dipendèint ed la podesterèia ed Casalgrând, l'é pasê sòta a còla d' Arsèi e al gh'é armêṣ fîn al 1712. Al castèl alōra al gh'êra mìa pió, in quânt ind l'ât ed l'invistidûra dal fèdev a 's lêz : locus in quo fuit castrum de Salvaterra cun la pruibisiòun 'd arfêrel, l'armagnîva però sōl 'na rochèta cun soquânti tòr. Int al 1712 Salvatèra al s'é divîṣ d' Arsèi e l'é pasê sòta Scandiân fîn al decrêt Farini dal 4 dicèmber 1859, ân che Salvatèra al dvèinta frasiòun dal cmûn ed Casalgrând.
Al castèl modifica
Tirê só intōren a l'ân mél, int al 1209 a s' ghé fermê l'imperadōr tedèsch Ottone IV al tèimp dal viâṣ vêrs Ròma dóve al 4 otòber ed cl'ân lé l'é stê incurunê da Innocenzo III Imperadōr dal Sachêr Rumân Impêr. Pió vôlti butê zò dal batâli e turnê a tirêr só, sia int al 1376 da Guido da Fogliano, che int al 1409 quând l'é dvimtê proprietê d' j Êste. Ind i ân în stê fât di cambiamèint mìa sèimper cumpâgn al stîl uriginâri e sèinsa rispetêr al carateréstichi che, fîn a la fîn dal XIX sècol, al li vdîva a la pêra dal furtificasiòun di paèiṣ aṣvèin. Sibèin còst, al castèl, al gh'à dal pêrti 'd interèsi architetônich, cme la pêrta fruntêla che, l'é la pió bèin tgnûda, la preṣèinta al purtêl d'ingrès cun d'ed sōver 'na turèta dóve incòra incô a 's vèden bèin i tâj pr'al cadèini dal pûnt alvadōr. 'Na fîla ed merlèt al curòuna tóta la pêrta fruntêla dal castèl.
La cēṣa ed la parôchia modifica
Tra i fabrichêt pió impurtânt a ghé da segnalêr la cēṣa ed la parôchia dedichêda a Crést Salvadōr, a l'intêren a 's pōlen vèder interesânti ôvri dal Massarini e dal Talami e 'na tèila ed Guido Reni, 'La Madòna cun al Mân Zûnti'. La cēṣa dal dé d'incô l'é stêda tirêda só insém al ruvîni ed l'antîga pēv ch' l' êra dèinter al mûri dal castèl e druvêda sōl da i fevdatâri fîn al XVII sècol.
Cunuméia modifica
Salvatèra l'é int al distrèt industriêl ed la cerâmica, ch' al gh'à dèinter divêrs cmûn ed la pruvîncia ed Rèz e còla ed Mòdna, tra quisché Sasôl e Scandiân
Materiêl pr'andêregh in fònda modifica
(manca):
- Mariano Mammi. Salvaterra : notizie storiche, avvenimenti, curiosità - Salvaterra : a cura della Parrocchia, 2005
- Tincani Arnaldo - La Corte e la Pieve di Cerreto in Salvaterra - , 1989. Estr. da :Bollettino storico reggiano, anno XXII , marzo 1989 , fasc. n° 69