Leteratûra bulgnaiṡa

Artéccol in dialàtt bulgnaiṡ

La leteratûra bulgnaiṡa l é l insàmm däli ôver scrétti in dialàtt bulgnaiṡ int i sêcol. L é pénna ed tradiziån es la preṡänta una móccia d ôver ed teâter, ed poeṡî e d prôṡa. As à da zuntèri anc äl tipologî dla zirudèla e däl balanzunè, ch'äli én tradizionèl int la cultûra bulgnaiṡa.

Uréggin

Al prémm leterè dl'êpoca mudêrna al fó Lambertino Buvalelli, visó int al '200. Al fó al prémm povêta bulgnais ch'as cgnóss, mo al scrivêva in pruvenzèl cme tant èter dl'êpoca. Al prémm ch'al scréss in vulghèr tuscàn al fó al grand Guido Guinizelli, bulgnais, ch'al fó al màsster dal Dolce stil novo, siché dånca anc ed Dante Alighieri. Quèl d'on ch'al scrivêva int'un vulghèr emigliàn ai êra: al pió inpurtànt l'è stè Guido Faba.

1500 - 1800

La fén dal Zenczänt l'é stè la prémma êpoca d ôr dla leteratûra bulgnaisa, con al sô autåur pió pruléffic: Giulio Cesare Croce, ch'al scréss däli ôver ed teâter, poesî e prôsa (Bertoldo e Bertoldino, La sotterranea confusione, La tibia del Barba Pol da la Livradgha, La Toniola, Il Tartuffo, Il Tesoro, Il Sandrone astuto) in bulgnais. Al pôl èser considerè al Dante Alighieri dal bulgnais. Äli ôver äli én totti burlasschi e scharzåusi es ä dpénnzen un månnd in dóvv i puvrétt i én sänper i pió sfortunè anc quand i én pió inteligént di sgnåuri. Int al Sizänt l é al teâter al gèner leterèri pió druvè dai autûr, i pió famûs i én stè Adriano Banchieri, Francesco Draghetti e Giulio Cesare Allegri, inventûr däl comêdi ridiculåusi, scrétti par èser rezitè. Äli êren ispirè ala comêdia dl'èrt e äli êren scrétti a sugèt. Dal Setzänt' i druvénn dimónndi la figûra dal dutåur Graziàn, ch'al srà pò ciamè Dutåur Balanzån ala fén dl Otzänt e ali é in tótti äli ôver. I autûr ed teâter pió famûs i én Giuseppe Maria Cesari, col so chèp d ôvra Al sêruv furtunè, e la cuntassa Maria Isabella Dosi Grati, mei cgnussó col nómm d èrt ed Dorigista, ónna däl pôchi fàmmen scritrîz dl'epoca, ch'la in scréss tanti: Al pränzip pió amànt che anbråus, Al furtón pôc cgnusó dal dutåur Graziàn e tant'ètri. Èter autûr i én Fabrizio Nanni e Federico Gallesi. Al teâter dal Setzänt al n èv pió cal carâter sêri ch'l avêva ai ténp ed Croce, e an tratèva pió ed sugèt sozièl. Ed st'êpoca l'é anc la prémma racôlta ed balanzunè, che Properzio Talpi al méss insàmm dal 1738.

Otzänt

Alfredo Testoni dal 1910

Al cminzéppi dl Otzänt ai nasé dû filón teatrèl: quall d Persutén, operèri bulgnais ch'al fà rédder la zänt, e al teâter di buratén. Al parsunâg' ed Persutén al fó inventè da Leonardo Scorzoni, operèri anca ló, ch'al dvinté famåus col sô ôver dal 1840: Persutén in cucâgna, Guêren, e ètri. Mo al pió grand autåur dl Otzänt al fó Alfredo Testoni, ón di pió grand ch'ai séppa mâi stè, ch'al scréss stra la fén dl Otzänt e al cminzéppi dal Novzänt, fundànd anc na cunpagnî d teâter insàmm a Adriano Pagani. Stra äli ôver pió inpurtanti as à d'arcurdèr Scuffiaréini, Insteriarì, Sòtt ai adobb, I pisuneint, Cussa faréll ló, Quèll ch’paga l’oli, Anca nó l’Espusiziòn, Dóv s’métt Garibèldi, Al fnèster davanti, Arabella a Montecarlo, Tòurna in scena i pisunént (téttol scrétt int la grafî adruvè da ló), mo la léssta la sré ancåura lónga dimónndi. L Otzänt l é anc l'êpoca dal zirudèl. Ón di pió grand autûr l é stè Giuseppe Mezzofanti e dal 1820 arcurdän anc la traduziån in bulgnais dal Vangêl ch'al fé al cånt Carlo Pepoli, amîg ed Giacomo Leopardi.

Prémma metè dal Novzänt

La prémma metè dal Novzänt l'è stè segnè par dåu guèr, ónna pió brótta ed cl'ètra. Int la secånnda guèra mundièl al Teâter dal Cåurs l andé zå. Al teâter al vadd di nûv autûr ch'i cånten dla nôva vétta ed Bulåggna dåpp la guèra: Remo Scoto con A.S.M.A., Umberto Bonfiglioli con El bèl int'l'ultom e Umberto Morucchio con al sô adatamänt ed Che cuccagna, sgnèr Felîz!, tótti scrétti dal 1945. Mo stra i pió grand còmic bulgnîs ed tótt i ténp ai fó Bruno Lanzarini, ch'al lavuré anc con Strehler, e al scréss däli ôver såura al Dutåur Balanzån, e Arrigo Lucchini. La prémma metè dal Novzänt la fó furtunè anc par la poesî. Ón di pió grand povêta dla prémma metè dal Novzänt al fó Oreste Trebbi, gran studiåus ed Bulåggna, ch'al scréss däl narcisè e däl poesî såura la zitè: Bulåggna la Grâsa, La vècia afadè. Eter autûr inpurtànt én Ugo Balestri, d ispiraziån tstugnèna, e Odoardo Baroni. Zirudlèr famåus ed st'êpoca l é stè Eugenio Roncagli.

Dåpp la guèra fén incû

I ân dåpp la guèra i én stè d ôr par la poesî e la nâsita d na tipologî ed pròsa. L autåur pió inpurtànt par la pròsa in sti ân l é stè Gaetano Marchetti, ch'l à publichè dal 1968 di lîber scrétt in bulgnais, cme Ai ténp dal pôver Scarabèl, Quand la cmandèva la Carmaila, La sêrva ed Żòboli, Cal facuajôni d Evaristo. Na móccia ed racónt i s câten int la rivéssta ed cultûra bulgnaisa Al Pånt dla Biånnda. I autûr pió famûs i én Gaetano Marchetti, Luigi Lepri - Gigén Lîvra (autåur insàmm a Daniele Vitali dal Dizionèri ed Bulgnais, e d tant èter lîber in bulgnais), Fausto Carpani (che in pió däl såu canzunàtt al scrîv di gran bî quî), Daniele Vitali - Dagnêl Vitèli (autåur dla Gramâtica ed Bulgnais), Roberto Serra - Bertén d Sèra (profesåur di Cûrs ed Bulgnais ch'l à tradótt in bulgnais Al Pränzip Fangén ed Saint-Exupéry), Romano Danielli (buratinèr ed gran talänt e autåur ed bèli poesî]], Sandro Sermenghi (poêta sureèl), Silvano Rocca, Giorgio Campi, Elio Evangelisti.

Riferimént

Al sît bulgnais - La pâgina dla leteratûra, con di ligâm ala pròsa, la poesî, la balanzunè ecz.