Castèl ed Sarzân
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Arzân |
Al Castèl ed Sarzân (Castello di Sarzano in italiân) l'é int un bôregh dal cmûn ed Caṣîna ed la pruvîncia ed Rèz ind l' Apenèin arzân ciamê apûnt Sarzano. Al só Castèl al stà d'ed sōver a la frasiòun ed Caṣîna ch' l' é lònga a la strêda dal Cerēto, in 'na zôna quacêda da bôsch e cultivasiòun, şfalsêdi da côsti ed culèini, cun bôregh sparpagnê e pēv da per lōr.
Al castèl
Al gróp ed fabrichêt dal castèl l'é ind al cōr ed la zôna Matéldica insém a 'na culèina che fîn da i tèimp antîgh l'ēra a difèişa ed la strêda che da Rèz ed Lumbardìa l' andêva só vêrs i pâs ed la Tuscâna.
In urégin al sistêma dal castèl l'êra urganişê al d'ed dèinter ed trî gîr ed mûri: al prém còl pió bâs, incō sgnê da la trêda, cun trèi pôrti 'd ingrès ch' al gh'îva dèinter la cēşa cun la canônica e 'na cà civîla; i dû pió in êlta ûn dèinter in cl'êter e incentrê acsé divîş: còl ed mèz un piasêl a recînt cme ricôver e difèişa d' j abitânt dal bôregh circundê al d'ed dèinter cun un fusòun davânti al purtêl 'd' ingrès cun al pûnt alvadōr, un curtîl intêren cun al bastiòun merlê e al cà mèinter còl pió in êlta al circundêva un curtîl cun la tòr ed difèişa pió êlta.
Incō a gh'armâgnen la tòra êlta, druvêda cme tòra dal campâni, al turâs ed grôsi amzûri cun la merladûra guêlfa cun ribêlsa e quacê da un tèg, a la fîn i rèst dal mûri che s'arfân al XV sècol, al tèimp dal Marchèiş Nicolò III d' Este. Da nutêr l'impurtânt ingrès ch' a gh'armâgn la pôrta, cun al masés architrêv a mênsoli bumbêdi. Ind l'archivôlt ch' l' é d'ed sōver la pôrta dal pûnt alvadōr a gh'ēra na prêda ed sâs ed cōch, adèsa l'an gh'é pió l'é stêda rubêda, sculpîda cun al stèma nôbil e cun la scréta: Paolo Carandini Marchese di Sarzano e Marchesa Francesca Graziani Carandini Contessa di detto Feudo - Consorti Cremonini restaurarono questa Rocca - Anno 1698. Al Turâs l'é l'elemèint pió interesânt dal gróp ed cà dal castèl ed Sarzân. Al grôsi amzûri àn fât sté costrusiòun adâta mìa sōl a ûş difènsîv mó ânch a ûş abitasiòun, prubabilmèint bèle in època fevdêla l'é stêda druvêda cme cà sgnurîl.
Stôria
Al Castèl ed Sarzân cun al só bôregh l'é ûn di cèinter pió impurtânt ed la secònda lénia dal sistêma difensîv Matéldich, l'êra lòngh al frûnt stratègich: Castèl ed Canòsa – Castèl ed Rusèina – Badéia ed Marôla – Castèl ed Carpnèida - Badéia ed Frasinôr in colegamèint cun la Tuscâna. Al nòm ed Sarzân al vîn citê per la préma vôlta in un antîgh rôgit 'd Atto Adalberto bisnôn ed la Cuntèsa Matélda, dal 958. Mó as gh'à nutési, mìa cunfermêdi, ed 'na prêda dal pôst cun sculpî al nòmer 901, ch' al pré arfêres a 'na dâta. In un documèint dal 1116 as gh'à nutésia dal castèl e 'na capèla, arcgnusû da l' Imperadōr Enrico V cme pusès di frê ed Sânt ' Apollonio ed Canòsa.
Int al XIII sècol la faméja di Fogliani la và a stêr per sèimper int al castèl.
Al Liber focorum dal 1315, més zò dal cmûn ed Rèz cun al nutési insém al faméj dal tèri ed la sitê e dal distrèt, l'arpôrta che ind al tertôri ed Sarzân a gh'êren 28 faméj ed propritâri ed tèri, abitânt di bōregh, e trî sitadèin che deşgnîven da Rèz.
Int al 1427 Nicolò d' Este al tōş al castèl ai Fogliani, al li fà furtifichêr sòta la dirésiòun ed Beltramo Comastri e 'd Francesco da Salvatèrra a cuntrolêr i lavōr a figûra, in sté paréiod ânca l'izgnêr militêr bulgnèiş Fieravante Fieravanti.
Int al 1434 Nicolò d' Este al torna a dêr al castèl a i Fogliani che al tînen fîn a la metê dal XVI sècol insèm a i Canòsa e a i Visdomini.
Int al 1568 al minéster duchêl Girolamo Graziani della Pergola al ciâpa al pôst di Canòsa.
Int al 1693 la fiōla ed Girolamo la tôş al só pôst per invistidûra dal dóca Rinaldo d' Este.
Int al 1694 cun la môrt ed l'ûltem Visdomini al dóca al dà, tót al fèdev, ind al mân ed Paolo Caradini, marî ed la fiōla dal minèster Graziani, ch' al tîn Sarzân fîn ed la tôta vìa di fèdev.
Int al 1698 i marcèiş Paolo Canradini e la mujêra Francesca Graziano a cumîncen impurtânt lavōr ed restâver in tóta la Rôca.
Int al 1796 al castèla al pâsa al cmûn.
Int al 1815 artōrnen j Estèins che, int al 1839, al dòunen a la Cēşa.
Int al 1990 al cûm ed Caşîna l' é dvintê proprietâri di stâbil adèsa l'à quêşi fîni l'ôvra ed recóper dal cumplès: în stê finî i lavōr ind la Tòra ch' l' é stêda rifursêda e mésa in sicurèsa; é stê fât al recóper cumplêt ed la tēşa e al só cambiamèint in ristorânt e cumpletê ânca al cambiamèint ed l'antîga cà da cuntadèin in 'na cômda e carateréstica lucânda; é stê fât al restâver ed cuservasiòun ed la céca cēşa ed Sân Bertlamè, ch' l' ēra in un brót e-stêt; la canônica atâch a la cēşa l'é stêda recuperêda cme albêregh pr ' i zòven cun al bâr; é stê fât la préma pêrt ed la sistemasiòun di sintêr e dla pêrta vèirda. Al Turâs, ch' l' é la pêrta pió carateréstica, l'é stê finalmèint restarvê. Cun al só recóper al cumplès ed Sarzân l'à quistê un bèl ambiĵnt e 'na trâsa panorâmica insém al Tèri Matéldichi: dal belvedêr sòta al tèg as pōl mirêr la vidûda che per generasiòun la sgnuréia sarzanèişa l'à guardê tót i dé, per difènder al terrtôri e i sódit. Da fêr a gh'armâgn al recóper dal mûri, adèsa in grând pêrta suplîdi, e dal relatîv pûnt alvadōr.
La ceşulèina ed Sân Bertlamè
La mêrita 'na nôta la cēsa d'ed sòta ed Sân Bertlamè, l'é a 'na navêda ònica dal Sesèint cun l'âbsida fâta a retângol e dō capèli ed fiânch. As vèden sînch néci (adèsa vōdi), l'altêr in manēra cristiâna antîgh in prêdi squadrêdi saltê fôra al tèimp di lavōr ind la zôna ed l'âbsida e i sègn ed 'na pitûra a frèsch dal Sînch-Sesèint insém al parèidi ed l'âbsida. Bèl al côro dal Setsèint
La Cēşa ed Sarzân incō, scunsacrêda e 'd proprietê comunêla, l' un bèl ambiĵnt per manifestasiòun culturêli póblichi e privêdi. Int al restâver a s'é prevést ed druvêr al dmèj al fabrichêt, l'é stêda adatêda mìa sōl per cungrès, mòstri, cuncêrt mó ânca per idèj divêrsi.
La navêda ònica l'é 'na bòuna sêla: la pōl tgní dèinter fîn a 100 persòuni. Al spâsi ch' as pōl druvêr l'é fra l'ingrès centrêl e la zôna davânti âbsida, in dóve as vèd l'altêr. La vècia sagrestéia, ch' a s' égh và dèinter da un pasâg ed fiânch e a l'altèsa ed la navêda ed travêrs, l'é 'na saltèina da zûnta, dóve a gh'é al pôst per 10-20 persòuni. La sêla l'é riscaldêda e l'é dotêda d' j impiant per la vōş e la lûş adât per tóti al necesitê. Al spâsi d'ed fôra, in pió dal splèndid senâri naturêl, l'é un cômed pûnt 'd arîv cun al parchèg.
Colegamèint d'ed fôra
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Giorgio Gregori -Girolamo Graziani alla Pergola <1604-1675> Conte di Sarzano, politico, poeta - Pag. 63-68 : ill. ; 21 cm. Estr. da : < Il Castello di Sarzano >, 1984
- Storie di Sarzano : gli ori, le staffe, le zolle e la sapienza popolare / a cura del comune di Casina, Assessorato alla cultura ; scritti di Aurelia Fresta ... [et al.]. - Reggio Emilia : AGE, 1994.
- Odoardo Rombaldi - Sarzano e il suo territorio - Casina : Comune di Casina, 1986 - Quaderni Storici Sarzanesi.
- Sarzano nell'arte e nella storia - Testi di Nevio Artioli , Francesco Milani , Arnaldo Tincani , W. Baricchi , G. Cervi , G. Fabbrici. - Casina : Comune Di Casina, 1987. - 33 p. : ill. ; 30 cm. - Quaderni Storici Sarzanesi.
- Sarzano tra storia e leggenda / a cura del Comune di Casina, Assessorato alla cultura ; scritti di Angela Pietranera ... [et al.]. - Reggio Emilia : AGE, 1991