Ucitàn
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
'L ucitàṅ o léngua 'd oc (da lōr: occitan, lenga d'òc) 'l è na lingua rumànśa ch'a s dascór in dal sud dla Frància, ovèst dal Piemònt e nord dla Catalùgna, in Spaggna, l'antìga Ucitàgna.
In chi pòst lè 'l ucitàṅ l'è na léngua arcgnusùda uficialmènt e prutèta da dal léǵ, a part la Frància in du al gh'à 'n apòǵ relatìṿ.
I èṅ du migliòṅ a 'l incìrca al parsòni ch'al dascóran mèntar a s pénsa ch'i sìan sèt migliòṅ quéi ch'i'l càpisan in manéra pasìva.
In d'l Ucitàṅ a gh'è al fenòmen dla sustitusiòṅ vucàlica, cum a sucéd da spés anc in Emigliàṅ. In dla puśisiòṅ àtuna, soqùanti vucàli i càmbian e i dvéntan più strichi:
- La vucàla tònica /ɛ/ la dvénta /e/ quand l'è àtuna.
- La vucàla tònica /ɔ/ la dvénta /u/ quand l'è àtuna.
Etimulugìa
Al nóm ucitàṅ al daśvèṅ da la paròla dal pòst òc ch'la vól dir sè.
'L è stâ Dante Alighieri a druàr cal critèri lè quànd al dascrivéva al lìngui ucitàna, francéśa e itagliàna par mèś dla manéra ad dir ad sè: òc, oïl (antìg oui) e sì.
Mèntar la paróla òc la daśvèṅ dal latìn hoc, la paróla oïl la nas dal latìn hoc ille.
Al tèrmin "lingua ucitàna" al s cata la prima vòlta in di tèst aministratìṿ dal 1300 ma fiṅ al sècul XX, l'éra ciamàda "lingua 'd òc" o anc pruvensàl.
Dal 1960 la paròla ucitàṅ l'è druàda abitualmènt mèntar pruvensàl al definìs 'l ucitàṅ ch'a s dascór in dla sóla Prunvénsa.
Règhli 'd scritùra
Un prubléma ch'al gh'à 'l ucitàṅ, cumpàgn a 'l emigliàṅ, 'l è quél ad catàr dal règuli fisi ad scritùra. Al band ch'l iva subî 'l ucitàṅ in dal XVI sècul 'l iva purtâ a un declîṅ ràpid dal sò nòrmi ad scritùra al punt che, in di sècui sucesìv, tut i druàvan na grafìa a piaśér, dimóndi spés cun dal règuli tòlti dal francéś (in gèrg "graphies patoisantes").
I prim tentatìṿ ad catàr un rimèdi a cal mòd lè selvàdag ad scrìvar i èṅ dla metà d'l Utsènt quànd Simon-Jude Honnorat 'l iva scrit in dal 1840 un disiunàri francéś-ucitàṅ cun un sistéma urtugràfic ch'al s davśinàva a quél di trubadór mèntar in dal 1854 soquànt puéta pruvensài i dàvan vita a la sucétà literària Félibrige, un sèntar indispensàbil par far nàsar incóra la lingua ucitàna.
Cunfrònt d'l ucitàṅ rispèt a chi atri lìngui rumànśi
'L ucitàṅ 'l à sèmpar abû na puśisiòṅ centràla a livèl geugràfic rispèt a chi atri lìngui rumànśi, derivàdi dal latìn. Ca-i chè soquànt eśémpi ad paragòṅ:
| latìn | purtughéś | Spagnōl | francéś | catalàṅ | ucitàṅ | emigliàn miranduléś | piemuntéś | sardagnōl | itagliàn | friulàṅ | ladìn | rumên |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| clavem | chave | llave/clave | clef/clé | clau | clau | ciàṿ | ciav | crae/crai | chiave | clâf | clau | cheie |
| noctem | noite | noche | nuit | nit | nuèch/nuèit | nòt | neuit | note/noti | notte | gnot | not | noapte |
| cantare | cantar | cantar | chanter | cantar | cantar/chantar | cantàr | canté | cantare/cantai | cantare | cjantâ | ciantar | cânta |
| capram | cabra | cabra | chèvre | cabra | cabra/chabra/craba | cavra | crava | cabra/craba | capra | cjavre | ciaura | capră |
| linguam | língua | lengua | langue | llengua | lenga | léngua | lenga | limba/lìngua | lingua | lenghe | lenga | limbă |
| plateam | praça | plaza | place | plaça | plaça | piàsa | piassa | pratha/pratza | piazza | place | plaza | piaţă |
| pontem | ponte | puente | pont | pont | pont/pònt | pònt | pont | ponte/ponti | ponte | puint | pònt | punte |
| ecclesiam/basilicam | igreja | iglesia | église | església | glèisa/glèia | céśa | gesia/cesa | creja/crèsia | chiesa | glesie | glesia | biserică |
| caseus/formaticum | queijo | queso | fromage | formatge | formatge/hormatge | furmàj | formagg | casu | formaggio/cacio | formadi | formai | brânză/caş |
Al Paternòstar Ucitàṅ
Chè 'd sóta a gh'è al tèst dal Paternòstar in Ucitàṅ cun la tradusiòṅ in Emigliàṅ (Miranduléś).
Paire nòstre que siès dins lo cèl, (Pàdar nòstar ch'at sē in dal cēl)
que ton nom se santifique, (ch'a sia santificâ al tò nóm)
que ton rènhe nos avenga, (ch'a végna al tò régn)
que ta volontat se faga (ch'a sia fat al tò vulēr)
sus la tèrra coma dins lo cèl. (in sla tèra cum in dal cēl)
Dona-nos nòstre pan de cada jorn, (Dà-'s al nòstar paṅ ad tut i dè)
perdona-nos nòstres deutes (pardóna i nòstar dèbit)
coma nosautres perdonam als nòstres debitors (cuma nuàtar a i perduném a i nòstar debitōr)
e fai que tombèm pas dins la tentacion (e fà ch'a n caschém minga in dla tentasiòṅ)
mas deliura-nos del mal. (ma lìb'r-as dal mal)
Amen.