Séndech
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Ind l'urdinamèint italiân al Séndech (Sindaco in italiân) l'é la cârica ed 'na persòuna sōl a câp dal gvêren 'd un Cmûn, dal vôlti ciamê ânca, a la bòuna, «Prém sitadèin». Secònd l'artècol 36 [1]al séndech l'é ûn d' j ôrghen ed gvêren dal cmûn, insèm a la Giûnta comunêla e al Cunséli comunêl.
Elesiòun
Secònd l'art. 46 [1] al séndech l'é elèt in môd dirèt da i sitadèin, fōra ed minoritê, che stân int al cmûn e al fà pêrta ed dirét dal cunséli comunêl. Secònd l'art. 55 [1] a pōlen èser elèt a séndech j eletōr 'd ògni cmûn ed la Repóblica ch' l' âbia cumpî deşdôt ân d'etê, ind al prém dé fisê pr'al vutasiòun. Dòunca al pōl èser elèt séndech 'd un cmûn ânca chî an stà mìa int al cmûn 'stès. Secònd j art. 71 e 72 [1] al séndech l'é elèt insèm a l'elesiòun dal cunséli comunêl. Ind i cmûn cun la popolasiòun fîn a 15.000 abitânt unî a la lésta di candidê al cunsèli comunêl a dêv èser preşentê ânca al nom e cugnòm dal candidê a la cârica ed séndech. L'é numinê elèt séndech al candidê ch' l' utîn al pió grôs nòmer ed vōt; in chêş ed paritê as va al balutâg fra i dû candidê ch'àn utgnû al pió grôs nòmer ed vōt ( in chêş ed n' êtra paritê a vîn elèt al pió ansiân).
Invēci, ind i cmûn cun 'na popolasiòun ed pió 'd 15.000 abitânt, ciaschedûn di candidê a la cârica ed séndech al dêv dichiarêr, a l'ât ed la preşentasiòun ed la candidadûra, l'uniòun cun óna o pió lésti preşentêdi per l'elesiòun dal cunséli comunêl. L' é dichiarê séndech chi utîn al sinquânta pió ûn di vōt vâlid; se nisûn di candidê l'utîn al sinquânta pió ûn di vōt as va al balutâg fra i dû candidê ch'àn utgnû al pió grând nòmer ed vōt.
Incâregh
L'art. 51 [1] al fésa la durêda in cârica dal Sèndech in sînch ân, cme al cunséli comunêl. Chi à 'vû per dû madê la cârica ed séndech an pōl mìa, a la scadèinsa dal secònd mandê, èser elèt subét n' êtra vôlta. St' ûltem lémit l'é stê argumèint ed crética e în stêdi preşentêdi prupôsti ed lèg per tōrel vìa. L'é ânca sucès al chêş che di séndech scadû che, dôp avèir avû la cârica per dû mandê ûn adrê a cl'êter, în stê més cme vîce séndech, in spèta per prèires candidêr ed nōv al j elesiòun dôp.
Secònd l'art. 52[1]al séndech e la giûnta a scâden da la cârica ind al chêş ch' la vègna apruvêda 'na "musiòun de sfidócia" vutêda per ciamêda da la magiorânsa pió ûn di cunsiliêr presèint. La musiòun la dêv èser mutivêda e sotescréta d' almēno i dû quînt di cunsiliêr (sèinsa cuntêr per còst al sédech). Se la musiòun l'é apruvêda, al cunsèli al scâd e, mèinter a se spèta l'elesiòun dal nōv cunséli e dal nōv séndech, a vîn numinê un cumisâri ch' égh vîn dê l'aministrasiòun dal cmûn. L'îstès peinsépi (cgnusû cme Simul stabunt vel simul cadent) al vîn druvê ind l' artécol dôp al 53, là dóve al prevèd che, in chêş 'd impedimèint fés, spustamèint, scadèinsa o môrt dal séndech, la giûnta la scâd e a vîn deşfât al cunséli.
Funsiòun
Secònd l'art. 46[1] al séndech al nômina j elemèint ed la giûnta, tra quisché un vîce séndech, e al pōl in ògni mumèint tōr vìa ûn o pió asesōr, al dêv però dîr perché al cunséli.
Secònd l'art. 50[1] al séndech l' é l'ôrghen responsâbil ed l'aministrasiòun dal cmûn; al rapreşèinta l'èint; al ciâma e al cuntròla la giûnta , e ânch al cunséli comunêl quând an n'é mìa pervést al presidèint dal cunséli; al dirég al funsionamèint di servési e d' j ufési e la fatûra d' j ât ; al fà al funsiòun ch' a gh'în dêdi dal lèg, dal statût e da i regolamèint; al survèlia al cumpimèint dal funsiòun statêli e regionêli dêdi o deleghêdi al cmûn; al fà al j êtri funsiòun dêdi cme avtoritê dal pôst ind al matèri pervésti da specêli dispuşisiòun ed lèg e, in particulêr, al manda fōra al j urdinânsi pusébili e urgînti in chêş ed situasiòun sanitâri grêvi o ed puliséia póblica a carâter scluşivamèint lochêl; al nômina i responsâbil d' j ufési e di servési; al dà e al stabilés j incâregh dirigensiêl e quî ed colaborasiòun dal d'ed fōra; al pruvêd, drēda a istrusiòun dal cunséli, a numinêr, indichêr e a mandêr vìa i rapreşentânt dal cmûn in èint, aşièndi e istitusiòun.
Secònd l'art. 98[1]al séndech al nômina al "segretâri comunêl", che al dipènd in còl ch'al fà da ló, l' al tōş só tra j inscrét in un regéster apôsta. Al segretâri al scâd avtomaticamèint da l'incâregh cun la fîn dal mandê dal séndech ch'al là numinê, fōra ch'an sìa cunfermê dal séndech nōv.
Secònd l'art. 108[1]al séndech ind i cmûn cun pió ed 15.000 abitânt, dôp ed la delébra ed la giûnta comunêla, al pōl numinêr un "diretōr generêl" al d'ed fōra dal personêl fés e cun un cuntrât a scadèinsa, che al pruvêd a fêr i prupôşit e al mîri stabilîdi da j ôrghen dal gvêren ed l' èint, secònd al j istrusiòun dêdi dal séndech che al survèlia la gestiòun ed l' èint. Al diretōr generêl al pōl èser tôt vìa dal séndech, dôp ed la delébra ed la giûnta comunêla; la durêda dal só incâregh l' an pōl mìa èser pió lòunga ed còla dal mandê dal séndech.
Funsiòun cme uficêl dal Gvêren
Al sèndech, in pió che ôrghen dal cmûn l'é, ind l'istès mumèint, ôrghen lochêl dal Stêt; quând as dà da fêr in sti pâgn, as dîş ch' as môv cme uficêl dal Gvêren.
Secònd l'art. 54[1] al séndech, cme uficêl dal Gvêren, al stà adrē:
- a) a la tgnûda di regéster de stêt civîl e 'd poplasiòun e a i cumpimèint avû in câregh dal lèg in matèria eletorêla, ed léva militêra e de statéstica.
- b) a la publicasiòun d ' j ât ch' égh vînen dê dal lèg e da i regolamèint in matèria 'd ōrdin e sicurèsa póblica.
- c) a l'andamèint, in matèria ed póblica sicurèsa e 'd pulisìa giudisiâria, dal funziòun che gh'à fidê la lèg
- d) a l'atensiòun só tót còl ch' al pōsa interesêr la sicurèsa, e dêr infurmasiòun al perfèt.
In pió, secònd l'istès artécol, al séndech, cme uficêl dal Gvêren, al tōş, cun ât mutivê e ind al rispèt di prinsépi generêl ed l'urdinamèint giurédich, pruvedimèint pusébil e urgînt cun la mîra 'd anticipêr e eliminêr di perécol grêv che minâcen la sicurèsa di sitadèin; per la fatûra di relatîv ōrdin al pōl dmandêr al perfèt, l'asistèinsa ed la fôrsa póblica. I fundamèint per l'adosiòun de sté pruvidimèint (ciamê ordinanze contingibili e urgenti) în, da 'na pêrt, l'impusibilitê de spustêr in n'êtra dâta l'intervèint, in relasiòun a la ragiunèvel previsiòun 'd un dân ch' l' é in vôlta (urgînsa) e, da ch' l' êtra pêrt, l'impusibilitê ed pruvêder cun i mèz nurmêl zibî dal lèg (pusibilitê).
Ind l'âmbit di servési dét d'ed sōver, al perfèt al pōl decéder dal j ispesiòun per verifechêr al regolêr funsionamèint d' istès servési. Dóve al séndech o chi an n' in fà al funsiòun al fà mìa còl ch' al gh'à da fêr, al perfèt al pōl numinêr un cumisâri per cumpîr l'istèsi funsiòun.
Al séndech, al dêv però préma dîrel al prefèt, al pōl deleghêr l'eşercési dal funsiòun 'd uficêl dal Gvêren, mēno ed fêr al j urdinânsi pusébili e urgînti, al presidèint dal cusèli circoscrisionêl; dóve în mìa stêdi costituî al Circoscrisiòun, al séndech al pōl dêr la dèlega a un cunsiliêr comunêl per l'eşercési dal funsiòun ind i quartêr e int al frasiòun (còl ch' al vîn ciamê proséndech)
Secònd l'art. 1 dal R.D. 733/1931 (Tèst ònich dal lèg ed póblica sicurèsa) al séndech l'é l'autoritê lochêla ed póblica sicurèsa, ind i cmûn dóve 'gh mânca al câp ufèsi ed póblica sicurèsa dal pôst.
Ât dal séndech
Ind l'eşercési dal só funsiòun al séndech al tōş di pruvedimèint aministratîv, ed sôlit in fōrma 'd "urdinânsa" o "decrêt". Va però arcurdê che, in virtó dal prinsépi ed la separasiòun tr'al funsiòun polétich-aministratîv e 'd gestiòun, i pruvedimèint dal séndech, cme quî d' j'êter ôrghen pelétich, an pōlen mìa invâder l'âmbiĵt dal funsiòun ed gestiòun, riservêdi a i dirigînt ( o, ind i cmûn pió céch, a i funsiònâri che a n'in fân al funsiòun), fōra che i chêş prevést da la lèg. Per l'istès mutîv, al séndech an pōl mìa pió fêr di cuntrât pr' al cmûn (mèinter al pōl fêr j acôrd ed prugrâma, perché în ât ed natûra polètica).
Distintîv
L'art. 50 [1] al spiêga al distintîv sôlit dal séndech: la fascia tricolore con lo stemma della Repubblica e lo stemma del comune, da portarsi a tracolla.
Vîce séndech
Al vîce séndech l'é un componèint ed la giûnta, numinê dal séndech, che a i sèins ed l'art.53[1], al và ind al só pôst in chêş ed mancânsa, impedimèint pruvişōri o sospensiòun ed l'eşercési ed la funsiòun. In pió al vîce séndech al và ind al pôst dal séndech in chêş 'd impedimèint fés, licensiamèint, decadèinsa o môrt, fîn al j elesiòun dal nōv séndech.
Sédech ed 'na sitê grandiôşa
Al sèndech ed 'na sitê grandiōşa l'é la cârica a 'na persòuna sōl a câp dal gvêren ed 'na sitê Grandiōşa (città metropolitana in italiân) . Sta figûra an n'é mìa prevésta dal Decrêt ed Lèg n. 267 dal 2000 che, a diferèinsa ed la Lèg 142/1990, an fà mìa l'elèinch d' j ôrghen ed la sitê grandiōşa; però l'é citêda in divêrsi pêrti dal 'stès decrêt. Pôst che, secònd l'art. 23[1], la sitê grandiōşa la quésta al funsiòun ed pruvîncia, al séndech ed 'na sitê grandiōşa al duvré mucêr al funsiòun ed séndech e 'd presidèint ed pruvîncia, fōra còli che al statût l'à dê mandê a j urganîşem ed decentramèint , a prutesiòun ed l'identitê dal comunitê uriginâri dal pôst.
Nutési stôrichi
Cun al pusès napoleônich l'é stê més só in Itâlia un sistêma 'd urganişasiòun d'avtoritê lochêla ed grêd a pirâmda, cumpâgn a còl francèiş: al teritôri l'êra divîş in dipartimèint, distrét, cantòun (sōl p'r al j elesiòun) e cmûn. Al dipartimèint al gh'îva al cmând un perfèt, numinê dal minéster ed l'intêren, al distrèt un sòt perfète al cmûn al séndech, ch' l' ēra a l'istès tèimp câp ed l'èint e deleghê dal Gvêren. Cun la caschêda ed Napoleòun e la restaurasiòun ed j urdinamèint munârchich che gh' ēren préma, al nōv sistêma 'd urganişasiòun aministratîva l'é stê generalmèint mantgnû perché a sêra vést ch' al funsionêva. Acsé l'à fât ânca al Règn ed Sardègna, dôp al só lèg în stêdi şlarghêdi in tót al teritôri nasionêl cun la lèg dal 20 ed mêrs 1865, n. 2248, cun la zûnta dal ducumèint A. Secònd sté lèg al teritôri dal stêt l'ēra divîş in pruvînci cun a câp al perfèt, circundâri cun a câp al sòt perfèt e cmûn cun a câp al séndech ch'al mantgnîva la dòpia natûra ed rapreşentânt ed la comunitê e 'd ôrghen dal Stêt. A l'inési al séndech l'êra numinê cun un decrêt dal rè e al duvîva èser siēlt tra i cunsiliêr comunêl. Sōl int al 1889 l'é stêda mésa só l'elesiòun da pèrt dal cunséli comunêl, tra i sō elemèint; la durêda dal mandê l'êra ed 4 ân, cun la pusibilitê d'èser elet ed nōv. Cun l'arîv dal fâsio, j ôrghen democrâtich comunêl în stê şcanslê e ind i sō pôst în stê més 'd j ôrghen numinê dal Gvêren. Da préma al Cmûn ed Ròma l'é stê cambiê in "Governaturê" (R.D.L. 28 otòber 1925, n. 1949); dôp l'é stêda mésa só la fugûra dal podestê, a l'inési ind i cmûn cun mēno ed 5.000 abitânt (Lèg 4 fervêr 1926, n. 237) e pó in tót chiêter (R.D.L. 3 settembre 1926, n. 1910). Sté lèg ed rifōrma, andêdi pó a finîr int al Tèst ònich ed la lèg comunêla e pruvincêla dal 1934, a sègnen al cuntōren 'd un sistêma dóve tót al funsiòun che préma a tuchêven al séndech, a la giûnta e al cunséli comunêl ōren dêdi a un ònichi ôrghen, al "podestê", numinê cun decrêt dal rè per sînch ân mó ch'al prîva èser tôt vìa in ògni mumèint. Al popdestê l'êra ajutê da 'na "cunsûlta comunêla", cun almēno 6 "cunsultōr" numinê dal perfèt ( o, ind al sitê grândi, dal minéster ed j intêren), cun funsiòun consultîvi só soquânti matèri sgnêdi da la lèg e só tóti al j êtri quistiòun che al podestê l'avés pinsê ed fêr vèder a la cunsûlta. Ind i cmûn cun pió ed 5.000 abitânt al podestê al prîva èser ajutê da ûn o pió "vîce-podestê" (secònd che la popolasiòun la fós o mēno pió ed 100.000 abitânt), numinê dal minéster ed j intêren. La sitê ed Ròma la gh' îva un ordinamèint diferèint, perché 'l funsiòun municipêli ēren dêdi a un "gvernadōr", a 'gh dêva 'n mân un "vîce gvernadōr" e ajutê da 'na "cunsûlta", fâta ed 12 "consultōr", tót numinê cun decrêt dal rè. In sègvit a la caschêda dal fâsio, l'aministrasiòun pruvişōria di cmû l'é stêda regolêda cun al R.D.L. 4 avrîl 1944, n. 11, ch' l' à dê, fîn a l'arnōv dal sistêma dal j elesiòun, a un séndech e a 'na giûnta, numinê dal perfét. Al sistêma dal j elesiòun l'é stê arnuvê cun al D.L.L. 7 znêr 1946, n. 1. Cun al lèg 8 zógn 1990, n. 142, la préma règola d' j èint teritoriêl dôp la fundasiòun ed la Repóblica, în stê zuntê un nōv èint, la sitê grandiōşa, e la figûra dal só séndech. Cun la lèg 25 mêrs 1993, n. 81 a vîn zuntê l'elesiòun dirèta dal séndech e, unî, la nômina di cumpunèint ed la giûnta da pêrt ed l'istès, mèinter préma tânt al séndech quânt la giûnta ēren elèt dal cunséli comunêl. A cla manêra che la fōrma ed gvêren dal cmûn, préma la s' arfêva al mudèl parlamentêr, la vîn aşvineda al mudèl presidensiêl. L'itèsa lèg l'îva fisê a quât'r ân la durêda dal mandê dal séndech (art.2), dôp purtê a sînch (art. 51[1])
