Pianûra Padâna
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Arzân |
Al nòm Pianûra Padâna (Pianura Padana in italiân) al sègna dabòun ‘na regiòun geogrâfica ed ‘l Itâlia setentionêla ch ‘la cumbîna cun al bacîn in dōve tóti al j âcvi a vân a finîr int al Po e l’é divîṣa tra la regiòun Piemûnt, Lumbardìa, Emélia-Rumâgna, Vènet e un còun dal Cantòun Ticîn. Dal vôlti la vîn ciamêda ânca Val Padâna.
Al dēlta dal Po tót j ân al cunténva ad andêr vêrs al Mêr Adriâtich, ânca se sté procès al vîn cuntgnû dimòndi da la preṣèinsa ed ciûṣi che frênen la purtêda sôlida di fióm. Un tèimp l’êra quacêda da forèsti ind la pêrt pió ómida (bâsa pianûra) e da pianâsi in còla pió sèca (êlta pianûra). L’é tót òna cun: tra mezanôt e matèina la Pianûra Vèneta ciamêda “Pianûra Padâna – vèneta”, d’urégin aluvionêla; tra mezdé e matèina la céca Pianûra rumagnōla, ânca lê d’urégin aluvionêla, per côlpa di cōrs d’âcva che a’s bóten int al mêr Adriâtich a partîr dal fióm Muntòun e andând vêrs matèina.
L’urégin ed la Pianûra Padâna
La Pianûra Padâna la ciâpa bòuna pêrt ed l’Itâlia stentrionêla, dal j Êlpi vêrs sîra al Mêr Adriâtich, la gh’à presapôch la fōrma ‘d un teriângol. Quêṣi al cèinter a gh’é al fióm Po. La ciâpa al nòm dal fióm ch’ al la travêrsa da sîra a matèina, al Po, Padus in latèin da dōve deṣvîn l’agetîv “padân.” L’é prôpria stê al Po, insèm a chiêter fióm e turèint che agh vân a dêr dèinter, a dêr urègin a la pianûra. I cōrs d’âcva ind al gnîr zò dal muntâgni, a’s tirêven a drê dimòndi quantitê ed frantóm. Cuisché e s’în pugê e mucê inséma al fònd dal mêr, fîn a impîr còl che, sînch miliòun d’ân fà, l’êra un grân gōlf dal Mêr Adriâtich. Al procès ed mèter zò tèra, lèint mó sèinsa fermêres, l’é durê miliòun d’ân e al cunténva ânch adèsa.
L’êlta e la bâsa pianûra
La Pianûra Padâna la gh’à dō zôni cun diferèinti caratérestichi: l’êlta a la bâsa pianûra.
A gh’é ‘na cêra distinsiòun tr’ al dō fâsi, diferèinti mìa sōl per l’altèsa, mó anca per la natûra di trèin, al regèm dal j âcvi, dal j êrbi e dal piânti. L’”êlta pianûra”, ciamêda ânca pianûra sèca, la se ṣlêrga ai pē dal Preêlpi e a i pē d’ j Apenèin; l’é un trèin ch’al bèv, l’é ‘na ṣmerciânsa ed sâbi e gêri, e an gh’l’à chêva mìa tratgnîr l’âcva piuvâna.
Per quèndi còsta la và zò per dal vintèini ed mêter sòta la gròsta fîn a incuntrêr ‘na séngia ed materiêl ch’ al tîn l’âcva. Inséma al rôci che a tînen l’âcva còsta la cór fîn al pûnt dōve la gh’à la pusibilitê ed gnîr fôr da la vèina , e la dà urègin a i funtanîl o funtanâs. Sté surzéi, grâsia a al grêd ed calōr stâbil (tra i 9° e i 12° C.) dal sô âcvi, àn permés al ṣparpagnêres, ind al zôni intresêdi, ed particulêri coltûri a prē ciamêdi marsîdi. Atâch a la lénia dal surzéi cumîncia la “ bâsa pianûra”, ciamêda ânca pianûra daquadōra. Còsta invêci la gh’à i trèin fât ed materiêl pió fîn, tèra crēta ed sôlit, che pió o mēno a tînen, al j âcvi a’s fêrmen e a’s fâ al padòl o al pantân.
Tèimp e Ambiĵnt
Al tèimp l’é sgnê da un lêregh ṣbêls dal calōr cun temperadûri bâsi in invêren (0-5 °C) e êlti in istê (25-30° C) )[1]. La piuvoṣitê l’é in môd principêl ind i mèiṣ primaverîl e avtunêl, mó ind al j istê chêldi e òmdi a gh’în despès i temporêl; la fōrma a “còunca” ed la Pianûra Padâna la fà che sia in invêren che in istê an tira mìa âria, cun di efèt divêrs ind al dō stagiòun. In invêren difâti, quând a’s mócia dal frèd e an gh’é mia ed vèint, as fôrma un cusinèt frèd ch’ al pōl durêr ânca divêrs dé, spêci int al giurnêdi òmdi e nebiōṣi, al fà gnîr dal giurnêdi dimòndi frèdi cun dal fôrti zlêdi Però in cla stagiòun che a gh’în ânca divêrsi giurnêdi pió sèchi mó in tóti al manēri sèimper dimòndi frèdi, pôst che a vîn dèinter, diretamèint inséma a la Pianûra, di vèint frèd da la Pôrta ed la bôra e da la Vâl dal Rôden; e l’é prôpria la bôra ch’la pôrta burâschi frèdi che deṣvînen dal zôni polêri che pōlen purtêr al brót tèimp, temperadûri dimòndi bâsi e nèiva. In soquânti ucasiòun a sòpia ânca al Buriân, vèint ch’al deṣvîn dal pianûri rósi e ch’a gh’la chêva arivêr ind la Pianûra Padâna e frustêrla cun dal fôrti vintêdi zlêdi. In istê invêci l’efèt cusinèt ed la Pianûra Padâna al fà di efèt divêrs, ind al favurîr al fêrom ed l’âria chêlda e òmda a’s pruduṣ temperadûri dimòndi êlti coleghêdi a dimòndi umditê a câṣven dal giurnêdi dimòndi chêldi e pèiṣi, in môd particulêr in preṣèinsa ed anticiclòun africân. La Pianûra Padâna la gh’à a mezanôt e a sîra al j Êlpi, a mezdé j Apenèin e a matèina al mêr Adriâtich. La particulêra pusisiòun, sarêda tr’al cadèini di mûnt e lébra sōl da ‘na pêrt a matèina, la frêna, ânca se sōl in pêrt, la circolasiòun di vèint acsé a vîn favurî al mucêres ed l’umditê ind l’âria ch’ l’é câṣva dal cgusû fenômen ed la nèbia. Al sitê cun pió nèbia in Itâlia în mucêdi intōren al Po préma ed tót vêrs la zôna dal dēlta.
A câṣva dal dimòndi indóstri e dal móc ed gînta (in môd particulêr in Lumbardìa mó ṣparpagnêda in tót al teritôri ed la pianûra) da j ân’60 l’é chersû dimòndi al problêma ed l’intuṣgamèint ed l’âria in genér, intuṣgamèint che an ciâmpa mìa sōl al sitê grândi o al zôni industriêli mó al se ṣparpâgna e al quâcia tóta la grôsa regiòun. Al fotograféi dal setèlite fân vèder cme l’intuṣgamèint ed l’âria ind la Pianûra Padâna l’é al pió grêv in Eurôpa (quêrt int al mònd) cumpâgn a còl ch’ la vèd tirêda dèinter la zôna dal Benelux insèm a la regiòun ed la Ruhr.[2]
Cunuméia
Ind al Pianûra Padâna a gh’é al magiōri zôni agrécoli e industriêli d’Itâlia.
Note
- ↑ ISTAT - statéstichi meteorolôgichi
- ↑ ESA (European Space Agency) - Observing the Earth, Air pollution map