Sân Pôl
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Sân Pôl (San Polo d'Enza in italiân) l'é un cmûn ed 5.858 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz l'é tra mezdé e sîra e a cîrca 22 chilômeter dal cèinter ed Rèz
Al teritôri e la cunuméia modifica
Al dà insém al fiòm Èinsa e l'é zachê insém a dōlsi culèini ed l' Apenèin arzân, Sân Pôl l'é cunsiderê ûn di pió bê paèiṣ ed la pruvîncia prôpria grâsia a la só furtunêda puṣisiòun geogrâfica. Al sît in dó l'é Sân Pôl, ch' al rapresèinta un impurtânt pûnt ed comunicasiòun tr'al teritôri Arzân e còl Pramṣan e tra la pianûra e l' Apenèin, l' à 'vû un pôst impurtânt ind la stôria dal cmûn. Bèle ind l' etê ed la prêda lésa, dal pêrti ed Sân Pôl, a vînen tirê só di pôst per stêr atèinti a l'ingrès ed la vâl. L'é ché che dôp ed l'etê dal brònz a vîn só Servirôla, al pió impurtânt cèinter etrósch ed l' Emélia cgnusû fîn a incô e pôch pió in só al céch cèinter rumân ed Luserìa. Porta d' ingrès a la zôna matéldica, al preṣèinta impurtânt munumèint stôrich. Incô Sân Pôl l'é un paèiṣ modêren, atîv sia culturalmèint che conomicamèint, cun un cèinter comercêl naturêl al cèinter dal paèiṣ, un merchê setimanêl in flôra, e 'n impurtânta zôna artigianêla. Dimòndi ṣvilupê l'é ânca al setôr agrécol cun la prudusiòun e difèiṣa di prudòt dal pôst cme al Grâna, al Lambrósch, al scarpasòun e i famōṣ salóm. Sân Pôl l'à utgnû la stèla d'ôr e al diplôma dal cunsèli d' Eurôpa pr'avèir dê 'na mân a fêr cgnòser l'dèja ed l'Eurôpa unîda atravêrs scâmbi culturêl e cunômich cun al sitê imparentêdi ed Eisingen (Germagna) e Litomysl (Repóblica Ceca). J abitânt în divîṣ tr'al cèinter e al trèi frasiòun ed la Barcâsa, Grasân e Puntnōv, tóti cun divêrsi carateréstichi: la Barcâsa dal stimêdi cultûri agrécoli, Grasân dal culèini e al turîṣem, e Puntnōv da la zôna artigianêla.
Stôria antîga modifica
Dimòndi bèin documentêda l'é la stôria antîga ed Sân Pôl ch' la partés da dimòndi luntân adiritûra da préma ed l' Homo sapiens difâti în stê catê di sègn dal pió antîgh ed la nôstra râsa ind al fònd Mazzali, a Funtanêt, a Servirôla, a câmp Santâgin e tra Pēv e Curnâcia. A 's pâsa pó a l'etê ed la prêda lésa cun i stódi fât da don Gaetano Chierici ind l' Otsèint ch' àn verifichê la preṣèinsa ind al pôst ed l' Homo sapiens-sapiens int al 4.000 p.C.. Ind al câmp ed Servirôla Chierici l'à catê un grând vilâg ed l'etê dal brònz e in sté peréiod a 's vède i prém usvéj in metâl cme un céch manarèin catê dal studiōṣ 'stès. În stêdi catêdi fōrmi ed fusiòun in prêda e i rèst ed 'n a funderéia; tra i rèst in brónz catê a gh'é: pugnêl, manarèin, curtê, pûnti ed lânsi e frèci, anê, fébi, spéli. La teramêra ed Servirôla l'à dê indrê pió ed 200 bagâj in brónz, còst l'é la prōva sicûra che ind al sît a gh'êra la lavurasiòun di metâl e 'n' intèinsa ativitê industriêla. Ind l' istès câmp în stê catê só ânca dimòndi rèst ed prêda lavurêda, ed prêda ed vulcân schegêda, e impurtânt rèst dal peréiod tra l' etê ed la prêda e còla dal brónz. Mó al peréiod ed la stôria antîga ed sicûr pió impurtânta per Sân Pôl l'é stêda l'etê dal fèr cun l' arîv ed la civiltê etrósca. Al Chierici, sèimper a câmp Serviôla, là scuacê un grôs cèinter abitê etrósch impiantê secònd un precîṣ piân ed sitê, cun strêdi diresiònêdi, abitasiòun fâti só rubóst fundamèint, impiânt prudutîv e 'na zôna sâcra. In stêdi catêd dal scudèli in teracôta, cun al scréti Vea e Rat ṣgranfgnêdi sòta al pè, figurèini, gâmbi vutîvi e 'na stâtva in brònz ed l'atlēta nûd cun ras'cèt. Dal peréiod etrósch dal sît ed Servirôla, ch' la cgnusû la mâsima flôra tr' al têrd VII sècol e la préma metê dal IV sècol p.C., a deṣvînen tra l'êter dō fr' al pôchi scritûri cun nòm ed divinitê catêdi in tóta la zôna padâna. L'é stêda catêda ânca 'n' agrafe (spéla) 'd urègin cêltica. A Sân Pôl a gh' é diêter sît dóv' a 's câten di rèst ed l' antichitê cme: al mûnt Psōla dóve, grâsia al materiêl catê só, a 's gh'à la sicurèsa che l'é gh'êra un impurtânt vilâg teramêr; dóve al Chierici l 'à catê e turnê a scavêr un pòs, materiêl cerâmich cun dal scréti dimòndi impurtânti; al vilâg Torlonia dóve ultmamèint în stê fât di schêv cun impurtânti squêrti.; al castèl ed Sân Pôl che in un pòs, catê int al 1914 e ṣvudê, în stê arcatê rèst ed vês in brònz e pcòun ed vastèin in cerâmica.; i pòs ed câmp Razzi, a câmp Dionigi, a la Curnâcia, a Vedrós-Fusòun e ind al viasōl di Tedeschi un pòs e materiêl ed furnêṣ ed grôs amzûra; a Puntnōv catê un réch simitèri longobêrd ch' l' é stê scavê e studiê da la Diresiòun di Bèin Culturêl; insém a la culèina ed Muntfalcòun l'é stêda arcatêda, dôp soquânt ân de stódi, sia d' archévi che insém al teritôri, l'antîga Pēv ed Sân Stêven, în stê catê i fundamèint ch ' a gh' àn cîrca ûn mêtr de spesōr; la cēṣa l'é diresionêda da sîra a matèina cun l'âbsida a matèina cun antîghi tòmbi cristiâni. Dal peréiod rumân, a Sân Pôl, în stêdi fâti dimòndi catêdi cme: véli, véli ed campagna, tòmbi e materiêl ed furnêṣa
Stôria modifica
Al nòm al deṣvîn in pêrt da Sân Pôl, ch ' a gh' é stê dedichê 'na capèla int al castèl (Castrum Sancti Pauli), e in pêrt da l' Èinsa, al fiòm ch' égh tòca apèina i cunfîn. L'é stê abitê fîn da i tèimp antîgh, cme testimuniê da l'impurtânt cèinter abitê etrósch ed Servirôla ( a cîrca ûn chilômeter dal cèinter), a 's spèinsa ch' l'âbien fundê j Etrósch vêrs al V sècol p.C.. I prém documèint che pêrlen dal teritôri ed Sân Pôl a fân riferimèint a 'n' antîga Avilianum pó Cavianum, d'ed ché Sân Pôl in Caviân cme l'êra ciamê tèimp indrê al paèiṣ. L' antîgh nòm dal paèiṣ, Plebes de Caviliano al vîn numinê per la préma vôlta in un diploma dal 14 otòber dal 980 ed l'Imperadōr Ottone II. Int al 1070 l'é pasê da la Cēṣa ed Rèz al pusès dal Marchèiṣ Bonifacio ed Canòsa. Documèint stôrich da 1092 a dîṣen che gh' êren, bèle a l'època, al capèli ed Grasân ed Cadgnân e int al 1116 còla ed Sedgnân. A Muntfalcòun tr' al 1217 e al 1218 é stê tirê só un cunvèint francescân, ché tr' al 1285 e al 1288 l'à pasê j ûltm ân ed la só véta al famōṣ crunésta Salimbene de Adam da Pèrma ( Pèrma 1221 – Muntfalcòun 1288). A la fîn dal XIII sècol Azzolino Canòsa al cunsègna la Rôca a Pèrma, mó int al 1315 la tōrna a fêr pêrt dal teritôri arzân. Int al 1335 la dvèinta proprietê ed la faméja Fogliani, che, int al 1354, al la dà a i Canòsa. Int al 1527 a gh'é stê 'na diṣastrōṣa saczêda dal castèl da pêrta ed la suldaréia ed Carlo ed Borbòun. Tr' al XVI e al XVIII sècol în stê tânt i sgnōr che àn impôst la lōr avtoritê só Sân Pôl : tr' al 1576 e al 1591 Giovanni Riccio da Montepulciano, tr' al 1591 e al 1632 i Gunṣêga e ûltem i Gherardini tr' al 1633 e al 1796. Int al XIX sècol a Sân Pôl în sucès soquânt fât trâgich: int al 1827 la miarèina, int al 1829 'na stôrica zlêda, int al 1831 al teremôt e int al 1862 un préiod ed grôsa crîṣi cunòmica pr ' al paèiṣ cavṣêda da la fûga ed l'eṣatōr comunêl cun la câsa póblica. Sōl a la fîn dal sècol a s' în cumincê a vèder i prém segnêl ed la riprèiṣa, quând Sân Pôl l'é arcgnusû cme pôst turéstich dóve a s'é cumincê a tirêr só d' j albêregh lucândi e dimòndi cà sgnurîli. Int al 1910 al teritôri comunêl al vîn servî dal Ferovéi Arzâni cun al trât Rèz – Canòsa.
Palâs e cēṣi modifica
La Rôca modifica
An gh'în mìa di document uficêl da dóve savèir cun precisiòun la dâta ed quând l'é stê tirê só al Castèl, mó tót al fà pinsêr che còsta la sia dôp ed còla ed la vècia Plebs ed Caviân. Fâta tânt tèimp fà l'é stêda tirêda só in 'na puṣisiòun stratègica cun la mîra ed controlêr al cruṣîl ed la strêda cla pâsa a i pē di mûnt cun còla ed la Vâl d 'Èinsa. Int al turiòun, ch' l'è 'd Otsèint, incòra intêr a's vèden: al purtêl magiōr ch' al servîva per l'ingrès di câr, còl pió céch per quî ch' andêven a pê e dal grân fisûri dóv' êren mési al cadèini pr'al recóper dal pûnt alvadōr. I stôrich cunfêrmen che ché, ind l'otòber dal 1902, a s'é fermê Enrico IV préma dal scûnter cun al trópi ed la cuntèsa Matélda. La rôca la riṣûlta circundêda da fusòun dimòndi fònd, cun al mûri d'intōrna e dal tòr. La zôna dal castèl l'êra dimòndi grânda pôst che d'ed la ed la rôca vèira e prôpria dèinter al mûri intêrni, a gh'êren divêrsi tòri, abitasiòun e la capèla Marchesi cun la Cēṣa dal Satèsim Sacramèint atâch dèinter a còli d'ed fôra. Bèin prèst é stê tirê só a l'intêren dal Castèl 'na capèla dedichêda a Sân Pêvel , ch ' l'à pó dê al nòm al Castrum Sancti Pauli. La stôria gnûda dôp al la vèd prutagonésta ed ruvîni e 'd saczêdi. Dôp al peréiod matéldich la Rôca l'é stêda spianêda int al 1199 dal Cmûn ed Rèz. Arfâta int al 1633 l'é pasêda a la faméja Gherardini. L' é stêda butêda zò da j Austrìach int al 1707 e arfâta da i Gherardini a la fîn dal XVIII sècol. Grôs restâver e mudéfichi în stêdi fâti tr' al XVII e al XVIII sècol vrûdi da la faméja Gherardini ch' àn fât arfê i fusòun, arfât ed nōv al pûnt alvadōr, restarvêr al mûri d'intōrna e tirêr só la tòra ed l'ingrès a matèina, dóve în stê més 'na campâna e 'n arlòj. A la fîn dal XVIII sècol al castèl l'à ciapê l'aspèt ed 'na cà sgnurîl, adèsa a gh'é j ufési comunêl e al Muséo ed la Reṣistèinsa
La Cēṣa ed Sân Zvân Batésta modifica
A l'intêren dal castèl, int al 1494, a vîn fundê l'uratôri ed Sân Zvân Batésta, incô l'é la cēṣa Parochiêla. La cēṣa l'an gh'à mìa la facêda e la pôrta d'ingrès l'é int al mûr ch'al guêrda al piasêl. L'intêren ed la cēṣa, dal XVII, a 's preṣèinta cun 'na sêla cun la vôlta a cruṣêra. Dèinter ind la parèida ed mansèina a 's pōl vèder 'na pitûra a frèsch cun l'Adorasiòun di Mâgi l'é ôvra ed Nicolò dell'Abate, 'na lâpida l'arcôrda cme la capèla ed Sân Zvân Batésta l'é stêda vrûda dal nôbil mudnèiṣ Simone Marchesi. Ind l'incavadûra ed 'na tòra simêda, ch ' l' é ind al mûr ed la cēṣa vultê vêrs al paèiṣ, é stê sistemê al batistèri. Ind la préma metê dal 1983 a vîn fât al restarvêr dal pitûri ed Sân Zvân.
La Pēv ed Sân Pēder e Pêvel modifica
Al pôst dóve l' é la Pēv, a cîrca ûn chilômeter a mezanôt dal bōregh ed Sân Pôl ind la pêrt spiâna dal Cmûn, a 's ciamêva Caviân e cun al nòm Cavilianum l'é arcurdêda int al chêrti antîghi. La pēv l'é stêda tirêda só arèint a 'n' antîga véia ch' l' andêva lòungh la Vâl ed l' Èinsa, in ûṣ prubabilmèint ânca in època eumâna. In urègin l'êra dedichêda a i Sânt Pēder Pêvel e a Sânta Maria. La Pēv l'é citêda fîn dal 980 in un diplôma ed l'Imperadōr Ottone. Vêrs la metê dal XI sècol al Ve'schev Adalberto al cunsâcra la cēṣa. Cme Pēv ed Sân Pēder l'é arcurdêda, dal vôlti, int al XV sècol, pó só còsta a vîns còla ed Sân Pêvel ch 'l armâṣn per sèimper. Al Marchèiṣ Bonifacio ed Canòsa int al 1070 l' utîn a livèl.
Al cuvèint ed Muntfalcòun modifica
L'uṣânsa, cetêda da la magiorânsa di stôrich dal pôst, la vōl che ché San Francèsch d'Asîṣi, int al 1217, l'âbia fundê un cunvèint céch, cme la fà da testimòni la Cronica ed Salimbene de Adam da Pèrma, ûn di léber pió impurtânt ed la leteradûra latèina- medievêla. L'é cunsiderê ûn di prém pôst frencescân ed l'Emélia, almēno ed l'istès tèimp ed la costrusiòun dal cunvèint ed Mòdna. Ind al cōrs di sècol l'impurtânsa dal fabrichêt ed Muntfalcòun l'é stêda grôsa e dimòndi în stê i cambiamèint: l'é stê Cunvèint Francescân ṣcanslê int al 1652.; dê a i Pêder Gesvéta, al dvèinta pôst estîv dal Seminâri dal Vèschev, Universitê cun quâter facoltê: teologéia, lèg, medzèina, e filoṣoféia; bandunê da i Gesvéta int al 1859 dôp tânt restâver al pâsa al Minicèpi ed Rèz e al dvèinta pôst dal cunvét ed la Minicipalitê ed Rèz. Bandunê ind i prém dêṣ ân dal XX sècol, l'impunèint munumèint pôch a la vôlta al và in malōra. Al fabrichêt l'é fât a ûn piân a U, cun la cēṣa ind la pêrta a mezdé. La lêrga zôna dal curtîl centrêl, in pêrta purdghêda, l'é avêrta a sîra vêrs la Vâl ed l' Èinsa. Al grôsi ôvri ed restâver, cumincêdi int al 1999, a farân in môd che al fabrichêt ed Muntfalcòun al pôsa avèier incòra la dignitê 'd 'na vôlta.
Materiêl pr'andêregh in fònda modifica
(manca):
- Loris Bottazzi - Il formarsi dei casati dopo il mille nei territori di Bibbiano, Quattro Castella e San Polo - S.l. : S.n., 2001
- Mario Iotti - Il comune di San Polo d'Enza in eta' napoleonica : (1796-1814) - San Polo d'Enza : Comune, 1993.
- San Polo d'Enza : Guida informativa. - Reggio Emilia : Noana, 1991.
- James Tirabassi - L'età del bronzo nel territorio di San Polo d'Enza - Reggio Emilia : Musei Civici, 2003
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân