Wikipedia

Luceria

Artécol in dialèt arzân

Al sît in dó e's câten i schêv ed la sitê ed Luceria. La só puṣisiòun l'é 44°36′32″N, 10°24′42″E.

Lucèria (Lūcĕrĭa in latèin) l'é al nòm ch'a's dà a na sitê dal tèimp di légor e pó di rumân, bandunêda int al IV sècol dôp Crést, ch'la's catêva drē la rîva a dréta ed l'Èinsa, fra Ciân e Sân Pôl int al cmûn ed Canòsa in pruvîncia ed Rèz. Per la só puṣisiòun, là in dó e cminsépien al culèini, l'ēra un cèinter ed cumêrc impurtânt tr'al sitê int la piâna e i paèiṣ pió in muntâgna fin ai teritôri d'ed là d'j apenèin. Soquânt e-schêv cumincê int al XVIII sècol j ân permès ed catêr tra l'êter la strêda mèistra (lòungh al fióm) e dal tòmbi. I rèst ch'j în stê tirê fōra e's câten incō int i muṣē a Pêrma e a Rèz.

Urégin e testimuniânsi dal nòm modifica

Al tèimp di român in Itâlia a gh'ēra soquânt sitê ciamê Luceria o Nuceria (a pêr che i dó nòm e fósen quêṣi cumpâgn, cun Luceria druvê pió despès ind i documèint uficêl[1]); la pió famōṣa l'ēra còla in Pólia (ciamêda Lucera al dé d'incō). Al n'é mìa cêr d'in dó deṣvègna ste nòm; fôrsi da lucus ch'al vrîva dîr "bôsch sâcher". Al matemâtich e stròlegh egisiân Tolomeo (II sècol dôp Crést) al scrév ed na sitê ciamêda Nuceria ṣvèin a Rèz int al só léber Geograféia, es al dîṣ ânca só per zò in dó la's câta (pió vêrs al Pò che Rèz)[2]. Ed na Luceria ind l'êlta Itâlia a's pêrla ânca int al IV sècol int 'na lètra ed l'imperadōr Valentiniano I ch'la finés cun VIIII Kal. Oct., Luceriae Valentiniano et Valente aa. conss. (23 ed setèmber 365)[3].

La curioṣitê per sta sitê perdûda la vîn istighêda ed nōv int al Rinasimèint quând al léber ed Tolomeo, ch'l'ēra andê ṣmarî, al vîn artruvê e publichê. A gh'é stê quî, cme J.J. Hofman (1698)[4] e L.A. Muratori (1744)[5] ch'j ân pinsê che Luceria la fósa la Lusêra antîga; incō a's pèinsa però che Lusêra la sìa na sitê di Lungobêrd, e i rèst rumân catê ind i parâg j în stê prân pôch.

Mó a gh'é ânca stê di avtōr, pr'esèimpi Raffaele Maffei int al 1506[6], al frê Leandro Alberti int al 1550[7], e Paul van Merle int al 1605.[8] ch'j ân pinsê che la sitê ed Tolomeo la fósa a mezdé ed Rèz atâch a l'Èinsa. Còl ch'l'é sicûr l'é ch'al ré ch'al divéd al cmûn ed Canòsa da còl ed Sân Pôl al's ciâma incòra adès ré Lusēra (Rio Luceria), e ch'al nòm de sté turèint l'é asê antîgh da èser catê ind l'inventâri dal 1364 di bèin d'Azzo da Curèz cme Rivum Luxerae[9].

La stôria antîga modifica

Al j urégin, i légor e i rumân modifica

Luceria l'é nasûda prubabilmèint cme cèinter ed trâfich atōren al IV sècol préma ed Crést int la Gàlia Cispadâna, int un sît in dó a's catêven trèi strêdi ed cumunicasiòun impurtânti: la strêda antîga che dal Pò l'andêva só per la rîva dréta ed l'Èinsa vêrs mezdé per rivêr a Pistorium (Pistoia) atravêrs j Apenèin, e ch'l'ēra masmamèint impurtânta préma ch'e rivésen i rumân; la pésta ai pē di mûnt ch'la tajêva da matèina a sîra e la pèsta di mûnt ch'la ciapêva vêrs al culèini in dóv, int al X sècol, a'gh gnirân pó só i castē mediovêl. I prém abitânt dal pôst j în stê i Légor, prubabilmèint i Friniât[10], che dôp avèir finî ed fêres la guèra j ân cumincê a lavurêr insèm ai ṣvinânt Etrósch ed Servirôla[11], in dó adèsa a gh'é Sân Pôl, ind al sfrutêr la puṣisiòun magnéfica dal sît per baratêr i prodòt di cuntadèin e ed la muntâgna e culèina cun la mercanséja dal sitê ed la bâsa.

 
Urnamèint ed brònz cun tèsta ed dòna, catê int i schêv ed Luceria (II sècol d.C.)

Ind al II sècol préma ed Crést i rumân j ân cunquistê la piâna dal Pò, e pó ânca l'Apenèin arzân dôpa avèir tirê zò l'impurtânt cèinter légor ed Suismontium (Bismantova). Sènd che i rumân, dapertót in du j în andê, j în sèimper stê dimòndi interesê ai cèinter conômich e militêr pió impurtânt, e's în impiantê ânca a Luceria e armes'cê cun la gînta ch'l ēra bèle lé. Cun ste cambiamèint, còl ch'l'êra sōl un marchê a l'avêrta l'é dvintê na sitê dabòun, cun cà, palâs póblich, strêdi salghêdi, merciapē e servési per mercânt e viazadòur, cme stâli pr'i cavâj e al bestiâm cun l'âcva curèia e spiâs per la mercanséia. La cunquésta la n'à mia spasê via del tót la tradisiòun di légor, perché i român cunquistadōr e n'avîven interès a fêr scumparîr al j uṣânsi dal post, mó sōl a dvintêr i padròun. Al dòu cultûri e s'în mis'cêdi pôch a la vôlta, facilmèint a sègvit ed matrimòni tra gînta dal pòst e furastēr rumân.

La ṣlarghêda dal paèiṣ modifica

Dòunca, Luceria l'é dvintêda rumâna al tèimp ed la Repóblica, mó al cèinter l'é chersû e gnû impurtânt sōl int al prém e secònd sècol dôp Crést, oséja ind l'etê imperiêla. A mezdé dal ré Vîgh (rio Vico) e gh'în gnû só, in chi sècol lé, di paeṣôt ṣvinânt ch'j în armêṣ fin al dé d'incō: Vîgh (Vico, ch' al vōl dîr bòuregh), Tavêrn (Taverne, da Tăbernae, oséja lucândi o ustaréi) e Carbunés (Carbonizzo, da Carbonescĕre, oséja fêr dal carbòun). A pêr che in ste peréiod a'gh sìa stê ânca un grôs incèndi ch'l'à bruṣê tót al cà e palâs ed lègn ed la sitê, ch'j în stê pó arfât cun di mûr ed quadrê pugê insém a di fundamèint ed prēda prân bós. Dôpa la ricostrusiòun Luceria l'é dvintêda grânda cme an l'ēra mei stêda (100.000 mq ed metradûra): la sitê l'andêva dal ré Lusēra (a mezanôt) al ré Vîgh (a mezdé) e la gnîva traversêda per travêrs da na strêda salghêda (da mezdé a meṣanôt) lêrga in soquânt pûnt ânca sê mêter. Lòungh a la strêda i schêv j ân catê un grôs sît póblich (fōrsi al foro) ed 30 mēter per 90, ch'al prîva ânca avèiregh di pôrtegh.

La fîn impruvîṣa modifica

Int al quêrt sècol Luceria l'é stêda bandunêda ed prèsia per di mutîv ch'an es cgnòsen mìa. Ânca se per l'impēr rumân al quêrt sècol j în stê d'j ân difècil, i studiòuṣ e pèinsen che i cumbatimèint che gnîven ûn a drē a cl'êter ai cunfîn an présen mia avèir di efèt acsé grôs per 'na sitê acsé dèinter e in flôra cme la prîva èser Luceria; a's pré dêr però che la sitê la sia stêda atachêda da na rantumâja ed suldê sbandê a la sèirca ed magnêr. Mó l'idèja che i studiòuṣ e'gh dân pió valòur l'é còla dal diṣaster naturêl, dal mumèint che na mócia ed munèidi j în stêdi catêdi int al sît durânt i schêv, mó ânca dai cuntadèin int l'arêr i câmp. Un squasòun ed taramôt o n'inundasiòun a prén avèir fât e-scapêr in frèta e fória la gînta sèinsa avèiregh al tèimp ed tōr só còl ch'a gh'îven, sôld, rôba presiōṣa e terâlja.[12][13]

A chi tèimp là, dôp di fât acsé diṣastrōṣ, l'ēra pió fâcil per j abitânt scampê ed spustêres int al ṣvinânsi che arfêr tōt. L'é cêra che ânca al j ativitê conômichi j în stêdi mési sòt sōver e che i trâfich ed comêrc prubabilmèint a s'în fât sèimper pió cêr tânt da mandêr in ribâs tóta la zôna. Dôp l'abandòun Luceria la srà stêda saczêda pió ed 'na vôlta, un lavōr nurmêl in chi tèimp là, pr'al ricóper di presiōṣ materiêl da fabricasiòun da turnêr a druvêr da na quêlch êtra pêrta (al sît l'é stê ciamê al predêr fîn al XVIII sècol[14]). Acsé la sitê l'é scumparîda e cun al pasêr dal tèimp ânca la gînta la s'é ṣmindghêda ed la só eṣistèinsa.

I schêv modêrn modifica

Al sèirchi di studiōṣ ed l'antichitê a Luceria, ch'j în cumincêdi vêrs la fin dal diciotèiṣem sècol, j în stêdi purtêdi avânti a pès e pcòun, e dimòndi despès sèinsa stêr mia tânt lé a pinsêr a còl ch'an es prîva o an es vrîva mia purtêr int un muṣéo: al lòunghi sôsti tra un intervèint e cl'êter j àn cavṣê la ruvîna dal costrusiòun che turnêven fōra e al semnèl di rèst ch'j în stê vendû o druvê da la gînta dal pôst per tirêr só di êter fabrichê.[15]

I schêv d'Angelo Schenoni (1776-1786) modifica

I prém schêv int al sît ed Luceria j în cumincê al 21 ed mâg 1776; dôp 'na fermêda ed nōv ân, j în andê avânti int al 1785-1786. In cal tèimp là al teritôri ed Canòsa l'ēra dèinter dal duchêt ed Pêrma e la diresiòun di schêv l'é stêda dêda a l'abê Angelo Schenoni, ch'l'ēra al perfèt dal muṣéo ed Pêrma. Diversamèint da incô, al stódi di rèst antîgh int al Setsèint l'ēra imaginê sōl cme "recóper d'antigaja", e dòunca an l'é mia un mistēr ch'e sìen stê scavê bèin terṣèint mêter ed trincèi sōl per tōr fōra di vêṣ, dal stâtvi es êtra rôba da spònder ind al culesiòun duchêli, sèinsa preocupêres ed tgnîr nôta dal informasiòun presiōṣi ch'e gnîven ruvinêdi da j uṣvéj d'j operâi che scavêven.[16] In particulêr, al relasiòun di sti prém schêv e còunten d'avèir catê 'na fundasiòun fâta da du mûr lòungh nōv brâs e lêregh du, cun na fōrma ed mèz sèirc, unî da du êter mûr drét, cme la fósa al pè ed na basélica rumâna[17]; na costrusiòun monumentêla cumpâgna cun l'âbsida an l'é pió stêda catêda ind i schêv fât dôp. Quând i schêv j în stê finî ind l'agòst dal 1786, la zôna l'é stêda lasêda tóta sòt sōver e al costrusiòun ch'j êren mia stêdi quacêdi ed nōv j în stêdi saczêdi.[18].

Tóta la rôba catêda int i schêv dal Schenoni ch'la's présa purtêr via (lucêrni ed tèra côta, pcòun ed vêṣ bèin lavurê ed vēder culurê, cêvi, ciôld ed diferèint metâl, fébi, anê e gulâni) l'é tgnûda adèsa da cât int al Muṣéo Nasionêl dal j Antichitê ed Pêrma[19]. Un descòurs a pêrt al vōl fât pr'al munèidi, ch'j în stêdi catêdi in grân quantitê e despès sâni, ed tót i gèner e grandèsi, ed brónz e ânca d'argînt, e cun di arvêrs interesânt perché mia comûn. Al perèiod ed produsiòun al và da l'etê republicâna a còla dal têrd impêr (quêrt sècol), e l'ûltma l'é dl'imperadōr Aurelio Valerio Valente (316-317 d.C.).

I schêv ed Gaetano Chierici (1861-1862) modifica

La stôria dal sît ed Luceria l'artâca apèina dôp l'unitê d'Itâlia, quând la zôna l'ēra gnûda a fêr pêrt ed la pruvîncia ed Rèz. Int al 1861 difâti un cuntadèin ch'l'ēra drē ad arêr i só câmp al câta quâter tòmbi cun al só corēdo incòra intēr[20]. Sta catêda l'à stusighê la curioṣitê dal profesòur e prēt don Gaetano Chierici, ûn di pêder dal stódi di pôpol antîgh in Itâlia, ch'l'à arcumincê di schêv int al sît ch'j în andê avânt fin al 1862.

In sti schêv, ch'j în stê fât, gnân a dîrel, in manēra pió sientéfica ed qui dal Schenoni, al Chierici l'à turnê a catêr la strêda ch'la tajêva Luceria ed travêrs (na strêda fâta prôpia a règola e armêṣa incòra sâna), al fundasiòun dal cà in rîva a la strêda, 'na clòuna ed prêda ed quâter mêter, strichêda in êlta, ch'la stêva prubabilmèint dednâns un fabrichêt póblich, di pavimèint e na mócia ed tòmbi cun di môrt sia suplî che bruşê. Soquânti de sté tòmbi, cun incòra al só corēdo funerâri, a gh'îven dèinter dal spêdi e di giuiê stervlê e ròt, secònd 'n'antîga uṣânsa carateréstica di légor[21].

Al stódi di rèst catê a Luceria l'é stê adât e rigurôṣ, perché al Chierici al gh'avîva la mîra ed dêregh un ṣvilóp int j ân segvèint; epór còst al n'é mia stê pusébil[22], e al sît l'é arturnê a èser câmp pr'i cuntadèin. Tót còl ch'l é gnû fôra da i só schêv a's câta adèsa int i Muṣéi cévich ed Rèz.

Al ventèiṣem sècol modifica

 
La pêrta dal sît di schêv dal 1995-1996 ch'l'é incòra avèrta (in ròs). Al culōr rôṣa al sègna in dó a ghe sré al sît ed Luceria. Al cà j în in grîṣ.

La stôria ed Luceria la và avânt int al 1909. Mèinter che al Ferovéi Arzâni j êren drē a fêr di lavōr per la costrusiòun ed la ferovéia Rèz-Canòsa, j în stêdi catêdi, tra l'êter, un manarèin ed prêda ed 30 centémeter (na lunghèsa mia nurmêla) ch'al fà pinsêr ch'al sît al fósa bèle abitê da di mjêr d'ân[23], dal j êtri munèidi ed la fîn dl'impēr e dal j êtri tòmbi rumâni. Sti ûltem sepólcher j ân permés d'avèir n'idèja pió cêra ed la cumpusisiòun ed la sitê: a Luceria a gh'ēra trî simitèri bèin divîş, ûn dal peréiod di légor e di cêlt (IV-III sec. p.C.), ûn ch'al s'arfà a l'època di légor e di rumân (dal II sec. p.C. al II sec. d.C) e un êter masmamèint ed la fîn ed l'impêr (III-IV sec. d.C.)[24] cun di sègn di prém cristiân (fōrsi dal IV sècol d.C.)[25]. Mó incòra int al 1925 al studiōṣ Andrea Balletti, int al publichêr al só famōṣ léber ed stôria ed Rèz, al metîva in dóbi che int al sît ṣvèin a Ciân a'gh fósa mai stê na sitê antîga, tânt "pôca" l'ēra la rôba ch'l'ēra stêda catêda, e al dgîva che secònd li-ló sta facènda ed Luceria l'ēra 'n'invensiòun ed quêlch stôrich pôch sèri[26].

Dal 1967 fîn al 1985 al sît ed Luceria l'é stê tgnû d'ôc per evitêr che la gînta l'andésa a savuṣêr int i câmp per catêr di êter rèst, sibèin che pôch a la vôlta la zôna ed costrusiòun dal cà la sìa stêda ṣlarghêda[27]. Int al 1981-82 la Sovrintendèinsa Archeològica l'à fât dal j êtri prōvi ed schêv, mó l'è sōl int al 1995-96, cun al sustègn dal cmûn ed Canòsa e l'impurtânt ajót ed la societê "Amîgh ed Luceria", che al sît l'é stê esplurê a la grânda per capîr la dispoṣisiòun dal strêdi e dal cà, e vèder s'e'gh sré prû dêr valòur in na quêlch manēra. Na pêrta di schêv l'é ânca stêda lasêda squacêda in permanèinsa per fêr vèder quèl a i viṣitadòur. Mó ind j ân ch'j în gnû dôpa a'n s'é pió fât gnînt, e al schêv squacê l'é andê in sêlda; al cà j în gnû incòra pió ṣvèin e i cuntadèin ch'e lavòuren i câmp e al végni e sêgviten a catêr dal munèidi e di scôs rumân int l'arêr, e i lêder a rubêr zò tót, un brót fât ch'l'à dê véta a pió d'un reclâm, ânca in Senêt[28].

 
La pêrta squacêda dal sît di schêv ed Luceria ṣvèin a Ciân ch'l'é incòra avèrta.

Materiêl pr'andêregh in fònda modifica

(manca)Lésta di léber e documèint impurtântLésta di lébber e documèint impurtantBibliografia ed opere di riferimento:

  1. Otello Siliprandi, Notizie di Luceria, tip. R. Bojardi, Reggio Emilia, 1929, 14 pagine.
  2. Luciano Patroncini, Luceria, estratto da Bollettino storico reggiano, anno II, num.4, Futurgraf, Reggio Emilia, 1969.
  3. Enrica Cerchi, Luceria e il popolamento romano nella bassa valle dell'Enza, pag. 69-83 in L'Emilia in età romana,
    vol. 97 della Nuova serie della biblioteca della Deputazione di Storia patria per le Antiche provincie Modenesi, 1987.
  4. L. Malnati, E. Cerchi, I. Chiesi e D. Labate, Gli scavi di Ciano d'Enza (RE) 1983-1985 e il problema del rapporto tra Liguri e Romani, pag. 75-110 in Miscellanea di Studi Archeologici e di Antichità III, Modena, 1990.
  5. Luciano Patroncini, Luceria d'Enza, insediamento ligure-romano nel territorio di Canossa,
    a cura dell'Associazione Industriali della Provincia di Reggio Emilia, Reggio Emilia, 1994.
  6. Enzo Lippolis, Provincia di Reggio Emilia, in Schede di archeologia dell'Emilia-Romagna, (1996-2002).
  7. Enzo Lippolis, Canossa, loc. Luceria, sez. 3.17 di Archeologia dell'Emilia-Romagna I/2, Firenze, 1997.

(manca)Nôti de spiegasiòun ed la pâginaNôti in fònd a la paginaNote a piè di pagina:

  1. ↑ E.Cerchi, Luceria e il popolamento romano nella bassa valle dell'Enza, 1987, p. 70.
  2. ↑ C. Tolomeo, Γεωγραφικὴ ὑφήγησις (Geographike Hyphegesis = cme fêr a diṣgnêr na mâpa dal mònd), léber 2, capétol 1: La Gàlia Togâta ... la gh'à ste paèiṣ ... Bresèl 32* 43°20”, Pêrma 32*00” 43°30”, la colònia ed Rèz ed Lèpido 32*30” 43°30”, Nuceria (Νουκερίαν) 32*30” 43°20” ...
  3. ↑ Codex Theodosianus 7.7.2.
  4. ↑ Johann Jacob Hofmann, Lexicon Universale, quatuor tomis distributum, Leiden, 1698, léber II, p. 854: Luceria, sive Nuceria, Ptol. opp. Gall. Cispad. nunc est castr. Luzara, ad Padum, in Duc. Mantuano; ..., oséja Luceria, o Nuceria, cgnusûda da Tolomeo, na véla ed la Gàlia Cispadâna, adèsa la's ciâma Lusêra e l'é ṣvèin al Pò, int al duchê ed Mântva;
  5. ↑ Lodovico Antonio Muratori, Annali d'Italia, Milân, 1744, léber II, p 438: Siccome si ricava dalle Leggi del Codice Teodosiano ... Per buona parte dell'anno presente si fermò l'Augusto Valentiniano in Milano; e ch'egli facesse una scorsa per varie Citta d'Italia, si scorge da alcune sue Leggi date in Sinigaglia, Fano, Verona, Aquileja, e Luceria, che non può essere quella del Regno di Napoli, e forse fu Luzzara, Terra del Mantovano, o sia del Guastallese.
  6. ↑ Raffaele Maffei da Volterra, Commentariorum Urbanorum, 1506
  7. ↑ fra Leandro Alberti, Descrittione di Tutta Italia, Anselmo Giaccarelli ed., Bologna, 1550, pag. 328verso: Salendo più alto sopra i monti se vede Caran, Cian. È volgata fama che in questi contorni fosse Nuceria, di cui ne parla il Volaterrano nel sesto libro delli Commentari Urbani imperoché ritrovanse assai medaglie et altre cose che dimostrano che quivi fosse qualche antiquità et in segno di ciò infin'ad hoggi se dice Rivo di Lusera per esservi un rivo.
  8. ↑ Paul van Merle (Paulus Merula), Cosmographiae generalis libri tres, Amsterdam, 1605.
  9. ↑ G. Tiraboschi, Dizionario topografico-storico degli Stati Estensi, I, Modena 1824
  10. ↑ T. Livio, Storia di Roma, XXXIV, 56-XXXV, 3.
  11. ↑ G. Chierici, I pozzi sepolcrali di S.Polo d'Enza, in Strenna del Bullettino di Paletnologia Italiana, 1876.
  12. ↑ Al stôrich Paolo Diacono (720-799) l'à lasê scrét che ind l'ân 589 d.C. al Polèṣin, la Ligória es êter regiòun d'Itâlia (dòunca prubabilmèint tóta la piâna dal Pò) j în stê ṣguastê da 'na grând inundasiòun, ch'l'à fât di dân e di môrt dapertót; mó facilmèint in cl'ân lé Luceria l'an gh'êra bèle pió. (P. Diacono, Historia Langobardorum, léber III, cap. XXIII)
  13. ↑ J archévi de Stêt ed Mòdna e tînen da cât un documèint dal 1660, in dóv a's pêrla ed n'inondasiòun diṣastrōṣa cavṣêda dal ré Lusēra l'ân préma, ch'l'aré ruvinê utânta biôlchi ed tèra. Còst per dîr che ânca un turèint cichîn cme al Lusēra, ch'al pêr ch'an pòsa mia fêr pavûra a nisûn, al pōl dvintêr periculōṣ in cêrt mumèint. (M. Iotti, I Feudatari di S.Polo d'Enza: Gonzaga e Gherardini (1591-1796), in Bollettino Storico Reggiano, nómer 65, pag. 37-56, Reggio Emilia, 1987)
  14. ↑ P. Risi, Dei tentativi fatti per spiegare le antiche lingue italiche ..., Vallardi, Milano, 1863, p. 203: Nelle vicinanze di Ciano poco discosto da Reggio nel luogo detto Predàro il ritrovamento di monete romane, di utensili di ferro, di rame, d'argento, di avanzi d'acquedotti, di case e di sepolcri, attesta dell'esistenza di un'antica città che si sospetta fosse Luceria. Urge adunque appurare la cosa, continuando gli scavi, ai quali una società di Parmigiani avea posto mano fin dal 1776.
  15. ↑ L. Malnati, E. Cerchi, I. Chiesi e D. Labate, Gli scavi di Ciano d'Enza (RE) 1983-1985 e il problema del rapporto tra Liguri e Romani, in Miscellanea di Studi Archeologici e di Antichità III, Modena, 1990, pp. 75-110.
  16. ↑ A. Schenoni, Barlume di Luceria, in Calendario di Corte per l'anno 1777, Parma.
  17. ↑ Nutési di schêv trâti da l'archévi dal Muṣéo dal j Antichitê ed Pêrma.
  18. ↑ Da un documèint scrét a mân d'A.Boccia (Biblioteca Palatina).
  19. ↑ A. Frova ed R. Scarani, Museo Nazionale di Antichità di Parma - Catalogo, Parma, 1965.
  20. ↑ Ûn de sti sepûlcher l'é stê recuperê e spustê ind i Musèi cévich ed Rèz.
  21. ↑ Dôp al IV sècol préma ed Crést tót i pôpol cêltich e légor e gh'îven l'uṣânsa dal spêdi pighêdi o sbraghêdi e mési int i sepûlcher.
  22. ↑ G. Chierici, Mss.Biblioteca "A.Panizzi", Filza 1.
  23. ↑ O. Siliprandi, Scavi archeologici avvenuti nella Provincia di Reggio Emilia nell'ultimo cinquantennio (1886-1935), Stab. Tip. Artigianelli, Reggio Emilia, 1936.
  24. ↑ Vèder incòra al léber ed Siliprandi, Scavi archeologici avvenuti ...
  25. ↑ Società Reggiana d'Archeologia, Quaderni d'Archeologia Reggiana, Reggio Emilia, 1971.
  26. ↑ A. Balletti, Storia di Reggio nell'Emilia, L. Bonvicini e Soc. Coop. Lav. Tipografi, Reggio Emilia, 1925.
  27. ↑ Società Reggiana d'Archeologia, Quaderni d'Archeologia Reggiana, Reggio Emilia, 1971,1981 e 1991.
  28. ↑ Vèder l'interugasiòun dal senadòur Pirovano al 30-01-2003.
((manca)Nôta: sta pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun da it:LuceriaNota: sta pagina chè l'é steda tradòta da it:LuceriaNota: pagina inizialmente tradotta a partire da it:Luceria)
Estratto da "https://eml.wikipedia.org/w/index.php?title=Luceria&oldid=155654"