Friedrich Nietzsche: differenze tra le versioni

'''Friedrich Wilhelm Nietzsche''' (a s léś ​[ˌfʁiːdʁɪç ˌvɪlɦɛlm ˈniːt͡ʃə]), ([[Röcken]], śvèin a [[Lipsia]], 15 'd utòber 'd aldal 1844 - [[Weimar]], 25 'd agòst dal 1900) 'l era stê 'n [[filośofìa|filóśof]], [[puvesìa|puvéta]], [[mùśica|muśicìsta]] e [[filología|filólug]] [[Germâgna|tudèsctedèsc]], cunsiderê c'ma ùn di peinsadōr dal noster tèimp piò impurtànt dal [[XIX sècul]].

Al Nietzsche al nasnâs in na famìja tudèscatedèsca 'd un pastōr [[protestantéśum|protestànt]] e só pèder al Carl Ludwig, mèinter che lò 'l era cichìn ed sól sinc an, al mórmōr ed na malatìa aed la testa che in chi tèimp là la vgnìvagnìva ciamèda 'apatìa serebrèla', mo l'avrèv psû anca èser un tumōr in dla tèsta o anca na degenerasiòun in dal servèlservêl (presedèintgenètica forsi ereditêereditèda da 'l Friedrich, vista la malatìa cumpàgna ch'a gh'gnarà anc ala Friedrichlò in dla mèśameśa etê). Armèśa la famìja sèinsa [[reśdōr]], ila famìja la gh'ànà da trasferìr-es ed cà a [[Naumburg]], in dùa lò al psìva anc andèr a studièr el clasicitê e la religiòun, la mùśìcamùśica e 'l cant in colēģ. Da śóven al scrìv dal puveśìi, al cumpòun di pês muśichêl, e 'n quèlc sàģ cumac'm'al ''Destîn e volontê'' e ''Libertê 'dla volontê e destîn''. In dal 1869 al Friedrich al gh'la chèva ed dvintèr profesōr ed [[filulugìa clàsica]] a l'universitê [[Svézzra|śvìsra]] ed [[Baśiléa]]. In cal mèinter, al taca a léśer al [[Arthur Schopenhauer|Schopenhauer]], al dvèinta dimòndi amìg dal [[Richard Wagner|Wagner]] e anca dal [[storia|stòric]] [[Jacob Burckhardt|Burckhardt]]. La só caréra 'd profesór però la n' dura minga dimòndi, perchè al'l Nietzsche al sèint 'd avér-egh di distùreb nervóśnervōś e al dmànda 'd artirèr-esstèr a cà per psér curèr-es méj. Cun mìa tant sòld in saca, mo però al viàśa 'l istès al viàśa in soquànt post, e dimòndi in dl'[[Itàglia]], inindû dûanca 'l andèva a stêrstèr a [[Torino|Turèin]], e indû però in dal 1888 a gh'vìn cla gròsa crîś nervóśa ch'la 'l lasarà in balìa 'd se stès per incòri und'ś an, guardê da la mèder Franziska Oehler e da la surèla, l'[[Elisabeth Förster-Nietzsche|Elisabeth]].

In dal 1872 a ved el stampi al só tratê ''[[Al naser 'd la tragédia|Al naser dla tragedia]]'' in dūindû a s cata al só pinsēr ed predilesiòun per la vitalitê di [[filòśuf presocràtic]] ede 'd còuntra a quī vgnû dòp; i prìm, e difàti, c'n alcol lórlōr spìrit primitìṿprimitîṿ piò [[spìrit diuniśìec|diuniśìec]], irasionêl e pesimìstic, chilōr i avrèven cuntribuî a la creasiòun del tragédi da lò preferìdi dal [[Sòfocle]] e dl [[Èschilo]], mèinter che invéci cun la rasiunalitêrasionalitê tachèda a vgnìr fòra c'ncol al pinsérpinsēr dal [[Sócret|Sòcrat]], anca la tragédia 'd cal tèimp lè edl [[Eurìpid]], l' avrèv tachê a 'ndèr a bàs.

[[File:Friedrich Nietzsche drawn by Hans Olde.jpg|190px|thumb|right|'N artràt dal Nietzsche pòcpoc prìma ch' al murìs, disgnê a la fin 'dl Otsèint dalda 'l [[Hans Olde]]]]

* ''Napoleon III. als Präsident'' (''Napoleòun III cùmacuma Presidèint''), 1862

* ''Die Geburt der Tragödie'', (''[[Al naser 'd ladla tragédia|Al naser dlatragédia]]''), 1872

* ''Jenseits von Gut und Böse'', (''[[Ded là dal bèin e dal mèlmêl]]''), 1886

* ''Zur Genealogie der Moral'', (''[[GignalugìaGenialugìa 'dla morêl]]''), 1887

* ''Der Antichrist'', (''[['L Anticrìst (saggiosâǵ)|'L Anticrìst]]''), 1888

* ''[[Ecce Homo (Nietzsche)|Ecce Homo]]'', (''Ecce Homo. CumC'm' a se dvèinta quèl ch' a s è''), 1888