|
==Cunuméia e teritôri==
Ind al teritôri comunêl în tânti al j aṣièndi agrécoli céchi e mzâni che prudûṣen, tra chiêter, al [[Lambrósch Arzân]] e al [[Grâna]]. In flôra l'ativitê dal majêri, ch' l' à tôt al pôst ed còla dal filarôli ed 'n vôlta. Mó la cunumèia dal pôst la s'è arnuvêda cun al ṣvilóp industriêl ch' laal s'è specialiṣêdaspecialiṣê ind la prudusiòun dal cèli frigoréferi, prefabrichê, rimôrchi, vernîṣ e detersîv. In dōve gh'é l'aministrasiòun comunêla, a Predṣel, in pió dal municépi a gh'è la caṣêrma di carabinêr, l'ufési postêl, la farmacéia, l'ambulatôri comunêl, la stasiòun dal coriêri, trèi filiêli ed bânca e dû mulèin.
==Stôria==
Gatâtich l'è un cmûn dimòndi sparpagnê; al tôṣtōṣ al nòm da la frasiòun dōve a gh'è stê al Cmûn fîn al 1870: dôp al municépi l'è stê spustê a Predṣèl, siēlt cme sît polétich aministratîv per la só puṣisiòun centrêla int al teritôri. Ânch da l'Archévi Comunêl, ch' al cumîncia int al 1805, la stôria l'è a pès e pcòun e la finés cun pôch infurmasiòun impurtânti, al pió interesânti ed còli a pêrlen dal j antîghi costrusiòun e insém i nōvi servési industriêl. Al nòm ed Gatâtich al desgniré da ''Captati'' (perṣunêrperṣunēr) ch' êrenēren druvê despès a fêr j intervèint ed bunéfica dal tèri int l'êlt Medioēv. 'N'êtra idèjaêter parèir insém a l'urègin dal nòm l'è còlacòl che al nòm Gatâtich al deṣvègna dal nòm ed persòuna ''Cat'' cun la zûnta dedrêdedrē 'd ''aticus''. SecònSecònd diêter, invêci, al nòm a deṣgniré da ''gât'' mó as crèd ch' laal sia 'n'un idèjaparèir mia gióstagióst. L'è 'nna zôna dōve l' òm al s'è fermê tânt tèimp fa, l'è stêda abitêda préma da i ''Galli Cenomani'' e, dôp, da i rumân ch' a j àn fundê ''Tannetum'', un cèinter in flôra préma ed tót ai tèimp 'd Avgósto. Dôp avèir cgnusû l' avtoritê farnèiṣa, pó còla di Sforza, pó còla papêla, francèiṣa e avstriàca, al paèiṣ l'è stê fât cmûn int al 1805 e int al 1853 l'è pasê uficialmèint a la Diocéṣa ed [[Rèz]].
===Tannetum===
Mó tóta la stôria antîga dal cmûn la partés da la fantâstica ''Tannetum'' o dmèj da ûn di dû bōregh ed la sitê rumâna: Tanêto e Sânta Eulalia (incôincō [[Sânt'Ilâri]]); ânca se l'òm al gh'êraēra, in sté zôni, dimòndi préma. In sém a l'urégin ed ''Tannetum'' a gh'è la teoréia ed soquânt studiōṣ ed l'època ertósca, tra quî Ribezzo, Schulze e Trombetti, che l'unésen al dío Thann o Tannias, e còla, da pôch preṣentêda da Serra, chech' al gniré da un nòm gâlich, che al sré stê un bôsch sâcher ed quêrsi, che al lègn, réch ed tanèin, l'êraēra druvê per curêr dal malatèi e per la cûnsa dal pèli. Atâch a Tanêto a gh'è un'impurtânta zôna ed rèst antîgh, dōve é stê catê eddi larèst rôbaed 'n' etê ch' la va da i prém tèimp ed l'etê ed la prêda a la fîn dal peréiod Antîgh, cme al simitèri dal Furnêṣ ed Sânt'Ilâri, a mezanôt de sté zôna a s'è catê un pôst dōve in tèimp indrê a gh'è stê d' j etrósch e a st' època a s'arfân i tânt rèst pió impurtânt. Int al V sècol p.C. ind al capîr i prém segnêl che la civiltê etrósca l'êra drê andêr zò, i ''Celti'' (Gâl ed la tribó di ''Boi''), àn cumincê a smercêres, mìa sèinsa ed'd fêres la guèra cun viulèinsa, cun la popolasiòun ed cultûra etrósca. Ân cucê indrê cme ''bârber'' i Celti che deṣgnîven da d'ed là dal j Êlpi, àn fundê di nōv cèinter e àn rinfursê i vilâg etrósch ch' a gh'êrenēren bèle, tra quisché al chêṣ ed [[Bresèl]] e fôrsi ânca Tannetum. Int al 268 p.C. i rumân, cun la fundasiòun ed ''Ariminum'' ([[Rèmin]] dal dé d'incôincō), àn cumincê, sgnêda da viulèint scûnter cun la popolasiòun cêltica che gh'è stêven da quêṣi dû sècol gh'è stêven, còla ch' la srà l 'ocupasiòun ed la [[Pianûra Padâna]]. Int al 218 p.C. a gh'è stê, a tâch a ''Tannetum'', ûn di scûnter pió cgnusû e impurtânt ed la cunquésta fr'al Pretōr Lucio Manlio, ajutê da i ''Cenomani'' ed Bresèl, e i ''Boi'' arblê. Cîrca trî sècol dôp ''Tannetum'' la vîn numinêda cme òna dal 22 sitê ed la ''Regio Octavia'', presapôch l' [[Emélia-Rumâgna]] dal dé d'incôincō, dōve l'imperadōr Avgósto l'à divîṣ l'Itâlia. Int al III sècol dôp Crést sèmbra che al strêdi, ch' unîven i pôst luntân, âbien cumincê a spustêres vêrs al sitê atâch ed [[Pèrma]] e [[Rèz]], cun la cunseguèinsa che ''Tannetum'' la pêrd còla ch' l' è stêda la só impurtânsa ind la stôria ch' l' êraēra dêda sōl dal fât ch'l' êraēra in un pûnt stratègich pr' i colegamèint dal setentriòun ed la Peníṣola sìa al só intêren che vêrs la Ligória per còst, bèle préma ed la só viulèinta ruvîna, l'îva cumincê un lèint andêr zò. As cgnòs bèin pôch ed la ruvîna ed ''Tannetumm''; al nutési ed la pêrt ed la stôria da la fîn ed l'Antichitê al Bâs Medioēv în schêrsi e a pès e pcòun. Prubabilmèint la sitê l'è andêda a drêdrē a còl ch' l' è stê al lèint regrès ed l'Impêr Rumân. Dôp un cûrt peréiod ed règn Gôtich în gnû dôp d' j ân ed cunfuṣiòun e scuriasêdi barbârichi, fîn a l'arîv di Longobêrd e da l'inési dal lōr règn. L'è in sté mumuèint che s'unés la vicènda, trâgica, ed la ruvîna ed ''Tannetum''. L'ûltma citasiòun stôrica la pêrla ed còl ch' è capitê in cl' època pôch préma dal fât.
===La grândagrôsa batâlia dal 218 p.C.=== ▼
▲===La grânda batâlia dal 218 p.C.===
Ind la premavèira dal 218 préma ed Crést é stê fât la batâlia, la facènda l'è arcurdêda ind al j ôvri di studiōṣ de stôria Polibio e Tito Livio. Prufitând ed l' atâch 'd Annibale a l'Itâlia (inési ed la Secònda Guèra Pónica), i Gâl Boi da pôch més sòta, a s'în arblê a [[Råmma|Ròma]] e àn asaltê i magistrê rumân che prôpria in cól peréiod êren a drê fêr la centuriasiòun di teritôri ed Piaṣèinsa e Cremòuna (colôni che êren stêdi fundêdi ind al 'stès 218). I magistrê, ch' în ciapê ed surprèiṣa da la rivulusiòun, guidê dal vèc còusol Caio Lutezio àn catê scâmp ind la pió sicûra [[Mòdna]]. Mó, i Boi, che s'êren aleê cun al j êtri tribō gâlichi padâni e cun Annibale, àn ciapê d'asèdi la sitê e a gh' l' àn cavêda a ciapêr perṣunêr i cmandânt rumân dôp avèi fât fînta ed tratêr la pêṣ. Al pretōr Lucio Manlio, che a's catêva ind la Pdânia a câp ed la Quêrta Legiòun, l'è stê invujê a dêregh 'na mân. I Gâl, che i vinsîva nisûn in d' j atâch ed surprèiṣa, j àn asaltê a l'impuvîṣ, ind la fésa furèsta pantanōṣa ch' la quacêva al zôni, l'eṣêrcit rumân in mêrcia 'd aṣvinamèint. L'è stêda 'na batâlia cun môrt e frî e i rumân, pôch preparê al cumbatimèint ind al stréch (la lōr straordinâria urganiṣasiòun stratègica e militêra la funsionêva sōl in camp avêrt), gh'àn avû dimondi môrt: pió ed mèl òm. I suldê rumân, mêl ridòt , s' în ritirê e în stê custrét a serchêr scâmp int al presédi ed ''Tannetum'' (Polibio III, 40) dōve în gnû circundê e asediê da i Boi. I rifurnimèint a prîven rivêr sōl lòungh al fiòm Èinsa da i Gâl Cenomani, aleê di Rumân, acampê a Brixellum (Bresèl), sti rifurnimèint àn permés a j asediê ed reṣestér. Ròma gnûda a cgnusèinsa ed la nutésia dal fât, l'à inviê in ajót ed Lucio Manlio 'na legiòun rumâna e sincméla suldê aleê: trópi bèle destinêdi a Publio Cornelio Scipione ch ' al duvîva partîr per Marsélia a fermêr Annibale préma ch 'al pasésa al j Êlpi. Al trópi in socōrs, cmandêdi dal pretôr Ciaio Attilio, în rivêdi dèinter Tannetum sèinsa cumbâter, perché, i Gâl, per la paûra ed la reasiòun rumâna, ind al fratèimp a s'êren ritirê. Tito Livio l'à scrét che, sèdeṣ ân dôp, al còunsol Caio Servilio a gh' l' à cavêda a liberêr só pêder ch' l' êra stê fât perṣunêr insèm a C. Lutezio, ''ad vicum Tannetum'', oséja atâch al vilâg ed Tannetum. Tannetum l'è stê dòunca ûn di prém cèinter abitê ed la regiòun a 'd aleêres cun Ròma e a sustgnîr la cunquésta, gnûda dôp, ed tóta la Padânia. Tannetum l'è dvintêda ''municipium''. Al statût municipêl al gnîva dê ai cèinter nasû préma di rumân in sègn ed rispèt per la lōr tradisiòn d'indipendèinsa.
|
