Lóṅna: differenze tra le versioni
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
m r2.7.1) (Robot A Śònt: xmf:თუთა (ალმაშარე) |
m Zuntê pcòun in arzân |
||
Riga 1:
{{
[[File: FullMoon2010.jpg|thumb|250 px| La Lûna]]
La '''Lûna''' l'é l'ónich satèlit naturêl ed la [[Tèra]]. Al só nòm al vîn druvê dal vôlti, p'r al significhêt e cun la préma lètra céca ('na lûna), per vrèir dîr "satèlit naturêl" ânca p'r i satèlit 'd êter pianēt.
Al só sègn astronômich [[File:Moon symbol crescent.svg|18px|Sègn 'd la Lûna]] l'é 'na rapreşentasiòun disgnêda cun quâter sègn ed quând la crès.
La fâcia ed la Lûna girêda da cl'êtra pêrt ed la Téra l'é cgnusûda ânca cun al nòm [[Fâcia lughêda ed la Lûna|fâcia luntâna]]. Dal vôlti la vîn ciamêda "fâcia scûra", in dó ché al significhêt l'é intèiş cme scgnusû e lughê; as riferés ânch a la mancânsa ed colegamèint (''[[:it: black out|black out]]'') dal comunicasiòun arâdio, ch' a sucēd quând 'na [[sònda spasiêla]] as mōv drēda la fâcia luntâna.
Sta fermêda dal comunicasiòun l'é cōlpa ed la mâsa ed la Lûna ch' la blôca i segnêl râdio. Al parôli "fâcia scûra" în despès capîdi, in môd e-sbaliê, cme mancânsa de spēra, mó al [[Sōl]] l'inlómina la fâcia luntâna int l'istèsa manēra ed còla girêda vêrs ed nuêter.
La pêrta pió grôsa ed la fâcia luntâna l'an pōl èser mia vésta da la Tèra, perché al gîr ed la Lûna 'd intōrna a la Tèra e al gîr 'd intōrna al só âs a gh'àn l'istès peréiod. 'Na pursiòun céca la pōl èser vésta grâsia a la ''[[:it:librazione|librazione]]'', ch' la rènd mia pêra al gîr ed la Lûna intōrna al só âs. Int l'insèm da la Tèra as pōl vèder al 59% ed la gròsta ed la Lûna.
La fâcia aşvèin ed la Lûna l'é quacēda da cîrca 30 000 da bòchi (s' as cûnten quî cun un diâmetro 'd almēno 1 [[chilômeter]]. La bòca ed la Lûna pió grôsa l'é al bacîn ''[[:it:bacino Polo Sud-Aitken| Polo Sud-Aitken]]''l, la gh'à un diâmetro ed 2500 chilômeter e l'é fònd 13 chilômeter, la ciâpa la pêrta bâs ed la fâcia luntâna.
== Urégin dal nòm ==
Al nòm "Lûna" (ed sôlit céch int l'ûş comûn, mia astronômich) al deşvîm dal [[latèin]] ''lūna'', da un pió antîgh *''louksna'', che a só vôlta al deşvîn da la raîş ''[[:it:lingua indoeuropea|indoeuropea]]'' ''leik-'' ch' a vôl dîr "lûş a spèc" ";<ref name="Devoto">Devoto Giacomo ''Avviamento all'etimologia italiana'' – Editōr: Mondadori - Milano 1979</ref> da l'istèsa raîşa a deşvîn ânca l' ''[[:it:lingua avestica|avestico]] raoxšna'' ("la brilânta"), <ref> ''Online Etymology Dictionary'' [http://www.etymonline.com/index.php?] Vést al 25 [[setèmber]] 2011</ref> e êtri fōrmi int al léngui ''[[:it:lingue baltiche|baltiche]]'', [[:it:lingue slave|slêvi]], int l' ''[[:it:lingua armena|armeno]]'' e int al ''[[:it:lingua tocaria|tocario]]''; <ref name="Devoto" /> as pōlen catêr di significhêt cumpâgn
int al ''[[:it:lingua sanscrita|sanscrito]]'' ''candramā'' ("lûna"<ref>{{de}} - [http://spokensanskrit.de/index.php?script=HK&beginning=0+&tinput=chandra&trans=Translate&direction=AU| ''spokensanskrit.de - dictionary'']</ref> cunsidrêda cme un dio ("luna"<ref>{{de}} - [http://spokensanskrit.de/index.php?script=HK&beginning=0+&tinput=chandra&trans=Translate&direction=AU| ''spokensanskrit.de - dictionary'']</ref> e int al [[:it:lingua greca antica|grēch]] σελήνη ''selḗnē'' (da σέλας ''sélas'', luşōr, "spiandōr")eşèimpi ch' a mantînen al significhêt ed "(còl) la luşèint" sibèin a sién ed raîşa divêrsa.<ref>''Dizionario etimologico - Santarcangelo di Romagna – Editōr: RusconiLibri 2003</ref>
=== Presèinsa ed l'âcva ===
[[File:Moon South Pole.jpg|thumb|250px|Fôto fâta da la sònda Clementine]]
La Lûna per la grân pêrta ed la só stôria l'éstêda bumbardêda da strèli ch' a câschen e cumèti, dimòndi ed còsti pîni 'd âcva. Al calôr dal Sōl al divéd la pió grôsa pêrt de st' âcva int i sō elemèint principêl, idrôgen e l'oségen, dōve la pió grôsa pêrtt l' as pêrd subét int al spâsi. Però a s'é pinsê che grôsi quantitê de st'âcva a pôsen armâgner insém a la Lûna, insém o dèinter la gròsta.
A câşva ed la schêrsa pîga ed l'âs dal gîr ed la Lûna (sôl 1,5°) soquânti bòchi di pôl pió fònd an ricēven mia la lûs dal Sōl e armâgne sèimper in òmbra. In acôrd cun al j infurmasiòun tôti só int la misiòun [[:it:Clementine (sonda)|Clementine]], insém al fònd de sté vêş a prén èser preşèint di depôşiot ed giâş 'd âcva. Al misiòun insém a la Lûna fât dôp àn tintê ed cunfermêr sti rişultê, sèinsa però a dêr 'd j elemèint precîş.<ref>{{en}}''From SMART-1 to LRO/LCROSS: precursors for lunar exploration'' – 17/06/2009 – [http://sci.esa.int/science-e/www/object/index.cfm?fobjectid=45057 ] - Editōr: ESA – Autōr:Bernard H. Foing – Vèst al 14/11/2009</ref>
Dèinter al só prugèt ed turnêr insém a la Lûna, la NASA l'à decîş ed finansiêr al ''[[:it:Lunar Crater Observation and Sensing Satellite| Lunar Crater Observation and Sensing Satellite]]''.<ref>{{en}} - NASA - John Bluck – ''New NASA Ames Spacecraft to Look for Ice at Lunar South Pole''[http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2006/06_21AR.html] -10/04/2006 – Vést al 15/06/2009</ref>La sònda l'é stêda prugetêda per guardêr la bôta ed l'ûltem pcòun dal râz ''Centaur'' ch' al l'à purtêda in un gîr 'd intōren a la Lûna aşvèin al ''Polo Sud''.<ref name=mission>{{en}} ''Mission Overview - LCROSS - Lunar CRater Observation and Sensing Satellite'' [http://lcross.arc.nasa.gov/mission.htm] – Editōr: NASA – Vést al: 15/06/2009</ref>
La bôta dal râz l'é sucèsa al 9 [[otòber]] [[2009]], cun a rōda, dôp quâter minût, ed còla ed la sònda che in stà manēra l'à prû traversêr al pnâc, fât da râz, acsé da prèir fêr al nâlişi a la cumpuşisiòun <ref>{{en}}''NASA'S LCROSS Captures All Phases of Centaur Impact'' [http://www.nasa.gov/mission_pages/LCROSS/main/LCROSS_impact.html] – 16/10/2009 – Editōr: NASA – Vèst al: 14/11/2009</ref>În stê catê di sègn ed l'âcva.È stê catê ânca la preşèinsa ed l' ''[[:it:Ione idrossido|idrossile]]'', prodòt da la divişiòun ed l'âcva invistîda da i râg dal Sōl.
L'âcva (giasêda) la prà, in futûr, èser tirêda fōra e dòunca divîşa in idrôgen e oségen da generadōr 'd energéia solêr. La quanrtitê 'd âcva preşèint insém a la Lûna l'é un elemèint impurtânt per prèir [[:it:Colonizzazione spaziale|colonisêrla]], perché al traspôrt da la Tèra al còsta dimòndi. L'âcva a l'intêren ed la Lûna la pré deşgnîr da quând à ciapê fōrma la Lûna, cm' a vîn dét in un stódi fât da la NASA pôch tèimp fa ([[mâg]] 2011) <ref>{{en}} ''NASA-Funded Scientists Make Watershed Lunar Discovery'' – 25/05/[http://www.nasa.gov/topics/moonmars/features/moon_water.html] – Vèst al 09/08/2011</ref>. Al stódi al mèt in vésta che la percentuêla ed l'âcva preşèint in la Lûna la pré èser cumpâgn a còla inséma a la Tèra e dòunca i depôşit catê a prén èser stê fât da erusiòun di tèimp indrē.
=== Âria ===
La Lûna l'an gh'à mia un quèl ciamê âria. I pôch âtom ch'a deşvînen da la pêrdita ed gâş (cme al ''[[:it:random|random]]'' pêrs da i maségn ed la gròsta ed la Lûna) e dal vèin dal Sōl, ch' al vîn ciapê per pôch dal pèiş ed la Lûna, a vînen mia tratgnû da la fôrsa dal satèlit, dòunca an 's pōl mia parlêr 'd âria vèîra e prôpria.
=== Taramôt insém a la Lûna ===
Al [[:it:Programma Apollo|misiòun Apòl]] ch'ân purtê di pilôta 'd astronêva insém a la Lûna àn şbarchê ânca soquânt e-strumèint p'r al taramôt. Sti strumèint àn funsionê per dimòndi ân àn otgnû di rişultê bèin divêrs da quî més insém a la gròsta ed la Tèra. Ânca s' àn registrê soquânt miêr ed taramôt a l'ân, a 's é vést che in mèdia l'energéia libertêda da i taramôt l'é dimòndi bâsa e àn mai andê pió in à dal secònd grêd ed la [[:it:scala Richter| schêla Richter]].
=== Lûna ròsa ===
Dal vôlti a câpita ed vèder la Lûna che, int al mumèint ch' la vîn só, la gh'à un culōr rusâster. Tót còst al sucēd perché la só lûş (ch'la deşvîn dal Sōl e spcêda vêrs la Tèra) la dēv traversêr un fôderr 'd âria pió grôs rispèt a còl ch'la câta int al mumèint ch'l'é pió êlta int al cēl. Acsé la lûş la gh'à da traversêr 'na quantitê pió grôsa ed pōlvri e agitasiòun ed l'âria e la subés 'na [[:it:diffusione ottica|sparpagnamèint]] pió grôs. Sté asiòun l'é pió vâlida cun i râg ed frequèinsa pió êlta (ed culōr bló) e mēno cun quîa frequèinsa pió bâsa (ed culōr ròs).
Pôst che l'elemèint ròs ed la só lûş l'an vîn mia sparpagnêda e l'arîva dirèta a i nôstr' ôc, nuêter a vdòm la Lûna culōr ròs.
== La Lûna int al fôli e int al cultûra popolêra ==
[[File:Caspar David Friedrich 045 light.jpg|thumb|La Lûna in un quêder ed [[:it:Caspar David Friedrich|Friedrich]]]]
[[File:Luna artistica.jpg|thumb|Lûna pîna – [[:it:s:Il bacio nella Luna/Modi per trovare le due teste| Al bêz int la Lûna]] ed [[:it:Filippo Zamboni|Filippo Zamboni]] - ed.[[1912]]]]
La Lûna l'é despès prutagonésta in dimòndi fôlo antîghi e cunvinsiòun popolêri. I dimòndi dio în despès fèmni, cme al dèj grēchi [[Selene]] e [[Artemide]], e còli cumpâgn a lōr rumâni [[Luna (dèja)|Lûna]] e [[Diâna (dèja)|Diâna]]. As spōlen catêr ânca di dio mâs'c cme [[:it:Nanna (divinità)|Nanna]] o [[:it:Sin (divinità)|Sin]] dio ''Mesopotanici'', [[:it:Thoth| Thoth]] e j Egisiân, [[:it:Men (divinità)|Men]] di Frigi e al dio giapunèiş [[:it:Tsukuyomi| Tsukuyomi]], e ânca [[:it:Luna (Terra di Mezzo)|Isil]], ch'la fà pêrt ed la fôla antîga [[:it:Arda (Tolkien)|Arda]], mònd inventê fât da [:it:John Ronald Reuel Tolkien|J.R.R. Tolkien]].
Int la [[:it:Induismo|religiòun induesta]], 'na sturièla antîga ch'la gh'à cme prutagonésta [[:it:Ganesha| Ganesha]] (al dio cun la tèsta 'd elefânt) al spiēga l'urégin dal [[peréiod ed la Lûna]] (v. ''[[:it:Ganesha#Ganesha e la Luna|Ganesha e la Luna]]'').
Parôli cme [[lunâtich]] a deşvînene da Lûna a câşva ed la cunvinsiòun popolêra che la Lûna la sia 'na câsvâ ed la [[matâna]] ògni tânt.
La Lûna la câta dimòndi spâsi ânca int la [[:it:Islam|religiòun işlâmica]]. Al n'é al sègn, préma ed tót in [[Éndia]], al vîn druvê cme urnamèint.
Grôsa impurtânsa la gh'à la Lûna int al cunvinsiòun popolêri: per i pescadōr bişògna peschêr sèimper int al nôt ed Lûna pîna perché la lûna l'arciâma i pès, mèinter i cuntadèin a dîşen che al [[mòst]] al và més int albòti al tèimp ed la [[Lûna nōva (astronoméia)| Lûna nōva]], per fêrel dvintêr vèin. Int j ôrt pó, la Lûna la gh'à un rōl dimòndi impurtânt: bişògna semnêr sèimper quând la Lûna la câla. Per eşèimpi la latûga l'an farémia al mas'c (al fiōr)<ref>Frederick Robert. ''L'influsso della luna sulle coltivazioni''. Bologna, Edagricole 1989</ref>. Ânch al dé 'd incō a gh'é la cunvinsiòun che quând la Lûna la crès a crèsen anch al nâsiti. Ânch j antîgh pruvêrbi popolêr a 's interèsen dimòndi ed l'impurtânsa ed la Luna insém a tót j aspèt ed la véta cuntadèina, l'é asê pinsêr al pruvêrbi: «[[:it:Luna di grappoli a gennaio luna di racimoli a febbraio|Lûna ed grâp a znêr Lûna de s'ciânclèin a fervêr]]»<ref>''Proverbi del mese'', ed Carlo Lapucci & Anna Maria Antoni, edisiòun Garzanti, 1985, pag.36-37</ref>Sté pruvêrbi l'invîda i cuntadèin a pudêr la vîda cun la Lûna de znêr, p'r avèir 'na vindèmia cun dimòndi grâp 'd'óva, mèinter s'es fà la pudadûra ritardêda al mèiş dôp, a gh'é al rés'c ed tōr só sōl un quêlch s'cianclèin.
Int al fôli antîghi dal Medioēv, la Lûna pîna la gh'à 'na puşisiòun impurtânta: as cherdîva che i [[:it:licantropo|lōv manaròun]] es trasfurmésen a la lûs ed la Lûna e al [[stréia|stréi]] es riunîven p'r lōr ''[[:it:Esbat| Esbat]]'' (fèsti pió céchi ch' a gnîva festegê al peréiod ed la Lûna. Ed sôlit es festegêva la peréiod ed la Lûna pîna, perché as cherdîva ch l'energéia la fós pió grôsa)
Êtri cunvinsiòun popolêri a riguêrden la [[sunâmbula]], che second sté cunvinsiòun la sucēd in preşèinsa ed la Lûna pîna, acsé cm' as crèd che la Lûna la pôsa tirêr i taramôt e la şlêrga j ôc di gât.
== Nôti==
<references/>
== Voci correlate ==
* [[Eclés]]
* [[Fâcia lughêda ed la Lûna]]
* [[Fâcia visébila ed la Luna]]
* [[Peréiod ed la Lûna]]
* [[Lista dei crateri lunari]]
* [[Lista degli oggetti artificiali sulla Luna]]
* [[Lûna nōva (astronoméia)]]
== Colegamèint d'ed fōra ==
=== Siĵnsa ===
* [http://www.codas.it/home2/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=16&Itemid=37 ''Dizionario della nomenclatura lunare''] file pdf
* {{en}} [http://apollo.sese.asu.edu/index.html Fôto ed la Lûna]
* {{en}} [http://moon.google.com/ Google Moon]
* {{en}} [http://www.solarviews.com/eng/moon.htm ''The Moon'' - by Rosanna and Calvin Hamilton]
* {{en}} [http://seds.lpl.arizona.edu/nineplanets/nineplanets/luna.html ''The Moon'' - by Bill Arnett]
* {{en}} [http://www.inconstantmoon.com ''Inconstant Moon'' - by Kevin Clarke]
* {{en}} [http://images.google.com/images?q=%22Earth%27s+moon%22 images of Earth's moon]
* {{en}} [http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/Societies/LunarFeatures0.html Lunar features named after mathematicians] insém al sît e-stôrich [[:it:MacTutor|MacTutor]]
* {{en}} [http://www.fourmilab.ch/cgi-bin/uncgi/Earth/action?opt=-m&img=MoonTopo.evif Earth and Moon Viewer]
* [http://www.codas.it/home2/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=14&Itemid=37 ''La Luna'' dal sito del CODAS (PDF)]
* [http://www.asterdomus.com.br/Artigo_os_eclipses.htm Os Eclipses]
== Fôli e cunvinsiòun antîghi==
* {{en}} [http://www.straightdope.com/classics/a2_337.html ''Do things get crazy when the moon is full?'' by Cecil Adams]
* {{en}} [http://www.infoplease.com/spot/bluemoon1.html ''Once in a Blue Moon - What is a blue moon?'' by Ann-Marie Imbornoni]
* [http://digilander.libero.it/stefanopozzo/luna.htm ''Influenza delle fasi lunari sulla data di nascita dei bambini'' - di Stefano Pozzo - 2004]
* [http://www.partecipasalute.it/rubrica-1/rubrica011.php ''I parti non aumentano con la luna piena'' - di Cinzia Colombo - Istituto di Ricerche Farmacologiche Mario Negri - 2005]
* [http://www.cicap.org/piemonte/cuneo/sito/luna/luna_pres.htm ''La luna e le nascite'' - CICAP Gruppo Piemonte - 2004]
===Êter===
* [http://www.meteowebcam.it/index.php?page=astronomia&id=9 Idèj insém al j urégin dal nôster satèlit]
* [http://www.difesa.it/SMD/CASD/Istituti_militari/CeMISS/Pubblicazioni/Documents/82194__finalepdfpdf.pdf ''Il ritorno sulla luna: problemi e prospettive'' (CeMiSS)] File pdf
== Êter prugèt ==
{{interprogetto|
|commons=Category:Moon}}<!-----q=Luna|
q_preposizione=riguardanti la|commons_preposizione=riguardanti la|
wikt=Luna|
n="Anche la Luna è un pianeta": gli astronomi contestano il nuovo sistema solare|
n_preposizione=riguardanti la}}da fare Template:Interprogetto/Collegamento---->
-----
{{Pianēt}}
</div>
<div class="Riferimeint GrisOrlee">
<div style="font-size:90%;">
'''Nôta''': cla pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun 'd un pcòun ed ''' [[:it: Luna | Luna]]''' trâta da '''[[:it:|it.wikipedia.org]]'''.
</div>
</div>
{{FINE_CASSETTO}}
{{CASSETTO|BLG|Lónna}}
Pianidén d'l [[sistamma sulèr]].
{{Pianîd}}
{{FINE_CASSETTO}}
[[Categoria:ASTRONOMIA]]
Line 104 ⟶ 226:
[[mg:Volana]]
[[mk:Месечина]]
[[ml:
[[mn:Сар]]
[[mr:चंद्र]]
| |||