Véla Mnôs: differenze tra le versioni

|IMMAGINE=Aia_di_CervaroloVillaMinozzo.jpg

|DIDASCALIA=L'êraNa dal masâchervidûda ed CervarōlVéla Mnôs

'''Véla Mnôs''' ('''VélaVíla o Víla de' Mnôc'''' in dialèt eddal Véla Mnôspôst) ('''Villa Minozzo''' in [[italiân]]) l'é un cmûn ed 4.150020 abitânt ed la [[pruvîncia ed Rèz]], a 54 chilômeter tra mezdé e mateina dal cèinter ed [[Rèz]].

Al teritôri comunêl l'é tra i pió lêregh d' [[Itâlia]], s' es tînen fōra i cèinter principêl dal pruvînci. A gh'é la stasiòun siéstica ed Fèbi e la muntâgna pió êlta ed la pruvîncia, al [[Mûnt Cùşna]] (2121 i.l.m.). Atravêrs [[Civêgh]] e al Pâs dal FôrbisFôrbiş a 's rîva in Grafagnâna.

Fra i prém sègn ed la preṣèinsa ed l'òm ind al teritôri comunêl a gh'é i rèst ed l'etê ed mèz ed la prêda catê in localitê ''Lama Lite'', a pió ed 1.700 mêter i.l.m. Atâch a l'abitê ed Sân Bertlamè, lòunghlòngh al fiòm [[Sècia]] é stê catê un simitèri ed l'època rumâna. Atâch al cèinter ed Vèla Mnôs, é stê catê 'na fébia gâlica. Tito Livio int al 187 p.C. al dîṣ che al consōl ''Marco Emilio Lepido'' , ind la guèra fâta cûntra i Légor ''Friniates e Apuani'' che abitêvenastêvenin stichi teritôri ché ''potrebbe avere attraversato gli Appennini passando per il territorio del comune di Villa Minozzo'', "da o per" la Garfagnâna (dal Pâs Pradarèina o dal Fòrbis o Raîṣ). <ref>Al pâs an n'é mìa cêr véste che Tito Livio an dîs mìa da dōve l'é gnû al pasâg e gnân se se còst l'é stê da la [[Tuscâna]] e l' [[Emégglia|Emélia]] o invicivêrsa la ragiòun la sugerés che al pasâg al sia gnû da l'Emélia e pó in Tuscâna vést che int la stôria ed Tito Livio préma a vîn sgnê i nòm di mûnt ''Ballistam'' (Valèstra) e ''Suismontiumqe'' (Biṣmântva) e pó a vín arpurtê ch' l' é avgnû al pasâg di Apenèin, in pió, sèimper la ragiòun l' a's pôrta a scartêr che al pasâg al sia cuntinvê vêrsa la Lunigiâna, vést che al 'stès Tito Livio a' s dîṣ che l'ân dôp int al 186 p.C. i Rumân àn subî int la vâl dal fiòm Mêgra (Lunigiâna), ch'an cgnusîve mìa bèin, 'na batôsta a ôvra di Lègor Apuân ind la batâlia arcurdêda cun al nòm ed "Saltus Marcius",</ref>Secònd la stôria popolêra la nâsita dal cèinter abitê la s'arfà a di fugitîv e deportê rumân. Al nòm ''VèlaVéla'' al deṣvîn da la parôla ''véla'', che vôl dîr cà padronêl o gróp ed cà campagnôli, mèinter ''Mnôs'' a sré 'd unîr a ''Minucium'' nòm dal padròun dal fònd in dōve gh' êra la vèla. Opór al nòm ''Mnôs'' al pōl deṣgnîr dal nòm ed la Rôca ciamêda dal ''Melocio'' ch' l' êra in localitê ''Mnôs'' (ind al dialèt lochêl ''Mnòcc''). Un ât ed l'imperadōr Ottone I dal 963 e un'êter 'd Ottone II int al 980, a cunfermên al pusès ed la ''cortem de’ Melocio cum plebe'' a la cēṣa ed [[Rèz]]. D'atōrna al 1000 l'é documentê un ''archpresbyter Melocii'' e dop un prêt ciamê ''Antonio de Menotio''. Int al 1092 l'abite l'é citê in 'n bòla ed l'antipêpa Clemente III. La cuntèsa [[Matélda ed Canòsa|Matélda]] int al 1102 la cîta un ricôver per puvrèt in ''Campo Melasio'' e int al 1106, la fa riferimèint a un êrem in ''San Venerio'' ind la frasiòun dal dé d'incô ed [[Carù]]. Int al XIII sècol al cmûn ed Rèz l'îva ''coloniṣê'' la muntâgna e vêrs al 1240 dimòndi localitê dal cmûn dal dé d'incô a gh'àn giurê fedeltê (Ceré, Costabòuna, Curiân, Santòni, Sèc e la cumunitê d'Asta). Tr'al famèj che fêven valèir l'avtoritê ind la zôna a vân arcurdê i [[Dalli]], che deṣgnîven da la [[Garfagnâna]] e amîgh di estèins, i Fogliani, i Malvasia, in pió râsi fiurintèini, j Arnaldi, e mudnèiṣi i Rocchi. Int al XV sècol a gh'é stê dal quistiòun cun i pastôr garfagnîn ed ''Soraggio'' per l'ûs di pâscol d'atōrna a Gazân<ref> Al pâs ch' l' unîva al teritôri dal cmûn cun la Garfagnâna l'à ciapê al nòm ed ''Lama Lite''</ref>: ed la quistiòun l'é stê invistî al Dóca, che, dôp rcōrs e cûntra ricōrs, l'à dê ragiòun a i tuscân in câmbi ed 'n ôrs vîv a l'ân da purtêr al Dóca<ref> Da sté fât é nasû al dét: ''Mnêr l'ôrs a Mòdna'' per spieghêr un' imprèiṣa dificultōṣa mó sèinsa riṣultê prâtich </ref> dôp quêlch ân cambiê in cinghiêl. Int al XVI sècol la muntâgna arzâna l'à cgnusû un pegioramèint dal brigantâg; tra i brigânt pió famōṣ [[Domenico Amorotto]], prutèt da la cória rumâna e ricerchê da [[Francesco Guicciardini]], al gh'îva la cà ânch in sta pêrta ed l'Apenèin, tra Gaṣân e [[Civêgh]], ind la localitê ed la Tòr ed l'Amorôt, che da ló l'à ciapê al nòm. A la Repóblica arzâna a gh'àn dt ed sé, int al 1796, i cèinter d'âsta, Fèbi, e Sèc. Ind al peréiod napoleònich é stê fât al "distretto 22 di Minozzo", dal dipartimèint dal [[CróstelCròstel]]. Dôp la Restarvasiòun estèins, Véla Mnôs, l'à cuntinvê ad avèir 36 "comunelli". Dal 1815 l'é stê dichiarê pôst comunêl e l'é armêṣ anca dôp l' [[Unitê d' Itâlia]]: int sté peréiod l'é stê per pōch tèimp cmûn indpendèint anca Gaṣân, pió têrdi turnê insèm a Véla Mnôs. Ind al tèimp ed la [[préma guèra mundiêla]] é ste fât in vâl d'Asta un câmp ed lavōr per perṣunêr ed l'esêrcit àustro-ungârich, ònich eṣèimpi ind la [[pruvîncia ed Rèz]]. I perṣunêr lavurêven a la costrusiòun ed 'na ferovèia a scartamèint ridòt, , fâta int al 1918 fra Reparotònda, mìa luntân da Fèbi, e [[Quâra]] ( 16 chilômeter ed lughèsa cun 'na râta mâsima dal 3%). La ferovéia l'êra stêda fâta per purtêr a vâl l' algnâm tajê da i fiânch dal [[Mûnt Cùşna]], che in chi tèimp là l'êra tânt necesâri; atâch a Gôva lòungh un piân in calêda i trûṣ finîven int al turèint [[Dôl]], d'ed ché int al fiòm [[Sècia]], e a gnîven tót só a Sân Michēl di Mucèt atâch a [[Sasól|Sasôl]]. Purtrôp bèle int al 1920 la ferovèia la vîn ṣmuntêda. Un diṣastrōṣ teremôt al 6 setèmber 1920 l'à trê zò dimòndi cà e fât dimòndi môrt. Al tèimp ed la [[secònda guèra mundiêla]], al 20 ed mêrs 1944 la frasiòun ed Cervarôl l'é stêda butêda zò per rapreṣâlia da i tedèsch , che àn masê 23 persòuni. Tót al teritô comunêl l'à pó fât pêrt ed la [[Repóblica partigiâna ed Muntfiurèin]] e al cmûn a gh'é stê dê l'amdaja d'argînt al valōr militêr cun al segvèint mutîv:

I studiōṣ àn, in di tèimp indrê, fât divêrs pinsêr só al j urègin de sta strutûra ed difèiṣa: secònd al Milani <ref>Francesco Milani, ''Minozzo negli sviluppi storici della pieve e della podesteria'', Reggio Emilia 1980, p. 151</ref>, pr'al sistēma druvê per tirêrel só la pré èser un'ôpraôvra têrd-imperiêl, pôch prubâbil che sién stê i rumân a tirêrla só.

Secònd al stôrich Andreotti <ref>R. Andreotti, ''Le comunicazioni di Parma col Tirreno'', in ''Bullettino della Commissione Archeologica Comunale'', LV, 1928, pp.241-242.</ref>l 'urègin ed la Rôca de Mnôs la deṣgniré dal pasâg ed 'n' antîga strêda per la [[Garfagnâna]], ch' la pasêva dal [[Pâs ed la Pradarèina]], prubabilmèin arfâta insém a la strêda rumâna tra [[Pèrma]] e [[Locca|Lóca]]<ref>L<nowiki>'</nowiki>''[[Itinerarium Antonini]]", l'arcôrda 'na strêda ch' la traversêva l ' [[Apenèin emiliân]] ocidentêl (''item a Perme Laca M.P.C I''). Secònd Andreotti la Pèrma-Lóca la gnîva fôra da la pôrta orientêla ed Pèrma e, int al tajêr ed travêrs al màj ed la centória, la puntêva vêrs la vâl ed l' [[Èinsa]], ch'la turnêva só per pasêr pó in còla dal [[Sècia]]. Pasê acsé l' [[Apenèin]] pr'al Pâs Pradarèina, la strêda l' andêva zò in Garfagnâna e, int al pasêr da la pêrta a dréta del [[Sêrch]], l'arivêva finalmèint a Lóca. La strêda l'é incòra citêda da [[Lodovico Ricci]] ind la ''Dei Territori di Modena, Reggio e degli altri Stati appartenenti alla Casa d'Este'', [[1788]], dóve al spieghêva al percōrs ed la [[Strêda Statêla 63 dal Pâs dal Cerêto| strêda duchêla per la Lunigiâna]], l'arpôrta che: "''giunge a Fellina. Qui vi trova un ramo di strada al Mezzodì, che passando la Secchia alla Gatta corre per Menozzo e Ligonchio a Sillano, e cala in Garfagnana. Da questo stretto ramo se ne stacca un altro, che volgendosi anche più a mattina stendesi per Quara, Gova, Romanoro, Pietravolta, S. Pellegrino, e scende pure a Castelnuovo di Garfagnana''".</ref>Lòngh sté strêda a's câten dimòndi rôchi e castē, che sègnen la só impurtânsa in època medievêla e gh'é stê catê, in localitê Gâta-Sân Bertlamè, tòmbi rumâni pinsêdi cme sègn ed la preṣèinsa 'd un grupèt ed cà, in pió ché a gh'ēra un ''ospitale'', més lòngh al Sècia, tr'al vâl S'cèl e Lócla <ref>Francesco Milani, ''Minozzo negli sviluppi storici dela pieve e della podesteria'',Reggio Emilia 1980.</ref>. 'Na secònda strêda la se stachêva da còsta, l'andêva só al mûnt Prâmpa e l'andêva zò dòunca fîn a Muntcâgn, Casalèin, e Piôl, dōve la s'unîva cun la strêda per [[Ligûnchi]]<ref>Sta strêda, cg nusûda per èser druvêda per al trasferimèint di brânch a l'êlta la vîn ânca numinêda ind l'ât tgnû dacât ind l'Archévi Capitolêr ed Rèz datê a Pavèia al 25 ed [[mâg]] dal 781 ed la dunasiòun ed la ''livella di Nasseta'' al vèschev ed [[Rèz]] Apollinare ed [[Carlo Magno]], dōve a's cîta 'na strêda che dal Sècia la và insém al mûnt ''Palaredo'' e la rîva al cunfîn cun la [[Tuscâna]] al Pâs Pradarèina.</ref>.<ref> Guêrda ânca chè: [http://scrineum.unipv.it/rivista/2-2004/santoni.html#fnref80]</ref> La strutûra ed difèiṣadifèia la 's câta al cunfîn naturêl, fât dal Sècia, tra i teritôri bizantèin e l'esarchê ed [[Ravèna]], quî longobêrd: pêrt dal teritôri ed l'êlt e mèdi [[Apenèin arzân]], cun la ruvîna dal ''Castrum Bismanto'' ind la préma metê dal VII sècol l'ēra paê in mân di [[Longobêrd]], mèinter al rèst l'armagnîva in mân di bizantèin tra quî i teritori di cmûn ed [[Toân]], [[Véla Mnôs], e [[Ligûnchi]] che a ghîn armêṣ fîn al 728. Al teritôri, insèm a l'antîga strêda rumâna ciamêda ''Bibulca'' o via Imperiêla, ch' la metîna in colegamèint i teritôri bizantèin int al mudnèiṣ cun la Garfagnâna, l'êra difèiṣa da un ''Castrum Verabulum'', arcgnusû cun Sân Vitêl ed [[Carpnèida]], opór cun 'na localitê atâch a [[BològnaBulògna]] atâch a còla che incō l'é Cresplân. A' s trâta ed 'n' ôpra impurtânt, cun di mûr êlt tra i 20 e i 30 mēter e prutèta al spâli dal mûnt Prampa. Al difèiṣi a s' égh zuntêven dō tòri ed guêrdia incòra incō in pē in diresiòun [[BismântvaPrēda ed Bişmântva|Bişmântva]] (ind al localitê ed Castèiln e 'd Trélia) êter dû turiòun o rôchi ( ind al localitê Srògn e Carniâna), sègn 'd antîgh castē ch'an 's cgnòs mìa la dâta ind al localitê Piôl, e Toân, ch'la tîn dacât in pió 'n cēṣa rumânica ed 'n' època dôp, e 'n' êter, d'època longoberda, insém al turèint [[Dôl]], atâch a la localitê ed [[Quâra]].

'''Nôta:''' ''I nòm daldi localitêpôst îne stêdidi paèiş în tradòtitradòt in arzân ed Rèz''.