Culâgna: differenze tra le versioni

|SINDACO=Ugo Caccialupi|SINQUANDO=dal 15/05/06 2° mandê

L'é al cmûn pió céch, cme nòmer 'd abitânt ma mìa cme larghèsa dal teritôri, ed la pruvîncia ed Rèz; a's ca acata mèza via tra Rèz e [[La Spèsia]], al teritôri l'é tót traversê da la Statêla 63 che, dôp èser andêda a drêdrē al fióm [[Sècia]], la và só da la Gablèina al Pâs dal Cerēto per pó andêr zò vêrs la Lunigiâna. Al teritôri dal cmûn ed Culâgna l'é més in 'na lêrgha e stupènda vâl ch' la cumbîna cun l'êlt bacîn dadal Sècia e l'é prutèt da un sistêmasistēma ed muntâgni in grândgrôsa pêrta quacê da un fisóm d'êlber. A i pē dal Caṣarōla, e al cèinter ed la vâl, a nâs al fióm Sècia, al só âchev, cun la zûnta dal jâchev ed dimòndi turèint, àn scavê ind i sècol la bèla vésta di ''Schiôch''

Al teritôri ed Culâgna l'è dimòndio despêra e turmintê, la só altèsa la và da i 750 mêter 'd Acvabòuna a i quêsiquêşi 2.000 mêtermēter dal CaṣarôlaCaṣarōla e 'd la Nûda. Al j abundânti anvêdi ed l'invêren, che in soquânt fiânch, dimòndi in êlt, la nèiva la gh'armâgn fîn a la têrda primavèirapremavèira, a fân 'na sôrta ed cèchcéch giasêr alpèin, sté anvêdi a fân la só pêrta ind l'alvêr al livèl dal fêldi dal teritôri dōvedóve a gh'é dimòndi surzèi d'âchev frèschi. Al teritôri al gh'à di aspèt divêrs: dimòndi zôni pió pêra, dōvedóve incòra incôincō a vîn lavurê la tèra, a fêrmen al calêdi vêrs al fióm Sècia. La modêrna stasiòun de spòrt invernêl ed Cerēto Lêgh l'é a i pē ed La Nûda cun soquânt laghèt daled qualitê alpèini: tra quisché d' arcurdêr al Lêgh da Cerēto e al Lêgh Prânda, circundê da un sfònd d'êter tèimp. J êlber e al piânti în ed qualitê divêrsi a secònd in dóve in mési e a che altèsa. A's gh'à 'na fâsa tra i 650-850 mêtermēter ch'lél' é pusès dal castâgn che ind i tèimp indrêindrē l'é stê impurtânt per la cunuméia ed la gînta dal pôst. 'Na fâsa ed mèza altèsa fra j 800 e i 1.700 mêtermēter a gh'é la fâza da taj ch' la fà un straordinâri mantèl fés ch' an s'égh pōl mìa andêr dèinter. Sta zôna l'é da sèimper al règn naturêl ed la fâza, pôchi vôlti insèm a dal j êtri piânti. I pîn preṣèint în al risultêrişultê dal piantagiòun fâti da l' òm in èpochi divêrsi. In mèza a la fésa fâza a l'altèsa ed 1.000 mêtermēter a gh'é di prê naturêl ch' a se ṣlêrghen sóinsém a ògni fiânch da i 1.700 a i 2.000 mêtermēter dal sèmi pió êlti. La fésa e diferèinta êrba la dà urègin a pastûri dimòndi serchêdi e quistiunêdi ind i tèimp indrêindrē. Al sòt bôsch ed Culâgna l'é dimòndi réch ed prudòt cun la bundânsa ed fónz 'd ògni gèner, frâvli, môri, lampòun, e ind al zôni pió êlti destèiṣi ed mertél.

An sà mìa ed precîṣ l'època dōvedóve la préma gînta la s'é fermêda ind la vâl dal Sècia. L' èsregh dal strêdi salghêdi dirèti in [[Tuscâna]], di rèst ed brónz e soquânti munèidi rumâni e di rèst catê al Pâs ed l'Uspedlâs, a fân pinsêr a la preṣèinsa ed l'òm in cól peréiod, mó ed sicûr la zôna la cumincê a impîres ind l'Êlt Medioēv. SoquantiSoquânti ruvîni a gh'în incòra al Pâs dal Sèint Crôṣ e a l'Uspedlâs che per sècol l'é stê druvê da i pelegrèin a pē o a cavâl. Al pâs l'é numinê int al diplôma ed [[Carlo Magno]] dal 781 ch'al sgnêva i cunfîn ed la diôceṣa arzâna. In sègvit aṣvèin al pâs l'é stê tirê só un uspdêl per pelegrèinpelgrèin, incôincō in ruvîna. D' j êtri rutâmrèst a's câten ind la pêrt tra mezanôt e sîra dal cmûn, inséma la spònda dréta dal Sècia a Nasseta, un antîgh bôregh[[bōregh]] cun un cunvèint dedichê a S. Maria, ch' l' é stê ed môda per dimòndi a l'inési dal II milèni e ch'lé stê butê zò atâch al 1500 da i Dalli, cûnt ed [[Buṣâna]], per un matrimòni adêandê a mêl. Per dimòndi sècol Culâgna l'é stêda sòta a i Vallisneri che a gh' l' àn cavêda a mantgnîr al lōr pusès dal XI sècol al XVIII sècol quând în stê mandê via dal trópi ed Napoleòun, sibèin la cunténva vicènda tra i cmûn ed [[Pèrma]] e [[Rèz]] ch' a 's quistiunêven al teritôri. J Estèins ed [[Mòdna]] àn dê l'invistidûra ânch a dal j êtri faméj fra còsti a's ricôrden i Brusantini cun Paolo pêder e al fiōl Alessandro, a 's trâta ed còlch' l' Alessandro Brusantini spacòun che al Tassoni al prîva mìa vèder e dòunca més in redécol ind al só românṣ “La secchia rapita” ind i pâgn ed l'imbalsê dal ''conte di Culagna''. Dôp la dichiarasiòun dal Règn d'Itâlia, int al 1860, al teritôri ed Culâgna l'é purtê a la grandèsa dal dé d'incôincō e prém séndech l'é stê numinê Clemente Pensieri. LòungLòng aha la Statela a gh'în i pilastrèin ed mêlmer tirê só a memôria di [[Partigiân]] môrt al tèimp ed la [[Guèra ed Liberasiòun]] ind i tânt scûnter cun al trópi tedèschi e fasésti che cunsidrêven cla strêda 'n' impurtânta via ed colegamèint.

Al cèinter pió impurtânt l'é mucê insém a un muntarôt rotònd, cun la séma dal Vintâs ch' la ghe stà d'ed sōvra, mèinter a i só pē a pâsa al [[Sècia]]. Al gh'à urègin antîghi, al vîn numinê per la préma vôlta int al 1153, l'é stê fèdev di Vallisnêri e pó di Vigarani-Toschi. L'abitê l'è traversê da la [[Strêda Statêla 63 dal Pâs dal Cerēto]] ch' l' al divéd in dō pêrti a 'd altèsi divêrsi, la pêrta pió nōva l'é a mûnt ed la strêda. La vècia strêda, ciameda “via della Fonte”, la và ed fiânch ed vèc fabrichêt, in pêrta arnuvê, dōvedóve insém al facêdi a 's pōlen vèder, a pcòun, scultûri cun dal dâti dal sincsèint, stèmi in sâs ed côch, purtêl e fnèstri sculpîdi ed fîn. Int al cèinter dal paèiṣ a gh'é un gróp ed cà ciamê ''Corte Pallai'', tire só int al 1500 da i Caneri scapê da la [[Tuscâna]] dôp che l'atentê a [[Lorenzo de Medici]] l'é andê bûgh, a se gh'endêva dèinter da quâter grând purtòun grôs. Ind j ûltem ân a 'sè pruvidû al recóper ed quâṣi tót i fabrichêt. La cēṣa parochiêla in manēra neo-medievêl, tirêda só in pôst ed còla antîga l'é numinêda in dimòndi documèint stôrich l'é l'elemèint ch' al spéca int al paeṣâg architetônich ed Culâgna. Insém a la [SS63|Statêla 63]] préma dal paèiṣ a 's pōlen vèder dû mulèin a divêrsi altèsi, al munlèin més pió in êlta l'é stê tirê só int al 1923 l'é a piânta fâta a retângol insém a dû piân al gh'à incòra la rōda in pē. Còl pió a bâs l'é a dō rōdi spiâni tirê só int al XVII sècol l'à subîpatî pôch restâver int i sècol. La pôrta d' ingrès la gh'à insémainsém a l'architrêv la dâta dal 1634. A 's vèden incòra al dō rōdi spiâni e la vâsca dal j âchev.

La ciâpa la pêrt pió bâsa dal cmûn e l'é mésa a mezanôt dal cèinter ed Culâgna. La cēṣa dal bôregh l'é dedichêda a Sân Rôch. Int al d'ed drêdedrē ed 'na cà a gh'é incastlêda 'na bòuna figûra sâcra ed mêlmer, probabilmèint ed la secònda metê dal XIX sècol, arviṣânt a Sân Biêṣ.

===ValiṣnêraValiṣnēra===

ValiṣnêraValiṣnēra l'é stêda 'na localitê ereditêda da la nôbila faméja di ''Da Vallisnera'' dōvedóve la gh' îva 'na rôca, sta faméja la gh'à 'vû un pôst impurtânt int al vicèndi ed la muntâgna arzâna. La Rôca l'é stêda butêda zò ind al mèintertèimp ed 'dn asêlt cun môrt e frî sucès int al tèimp dal medioēv; armâgnen sōl i rèst de sté furtèsa, mésmésa int la séma 'd un sasòun ina strapiòmb sóinsém a Ré VallisnêraVallisnēra ed frûnt a l'abitê dal dé d'incôincō, ch' lé divîṣ in dō frasiòun: Eded Sōvra e Eded Sòt, a's vèden incòra incôincō testimuniânsi 'd un dignitōṣ pasê edilési. La cēṣa dal dé d'incôincō, dedichêda a Sân Pêder, bèlobèle dipendèinta int al 1146 ed la Pēv ed CampiliôlaCampiliōla l'é mésa tr'al dō frasiòun.

Al bôreghbōregh ed Valbòuna l'é ind la pêrta pió êlta dal cmûn e tra i bôreghbōregh pió in êltaêlt ed l'[[Apenèin arzân]], pôst ed frûnt al mûnt CasarôlaCaşarōla e al cèinter e 'd 'na còunca a prê cun 'na bèlésimabèla guardadûravésta. Atâch a l'antîgh cunfîn cun i stêt pramṣân, l'é stê, per sècol, pôst ed 'na cumunitê dedichedadedichêda maṣmamèint a la pastorésia. Al stîl dal cà dal bôreghbōregh l'êraēra còla carateréstica ed l'êlt apenèin cun al tèg in lâstri ed sâs ed côch. IncôIncō, a câsva dal trèin mìa fèirom e dal mududêdi cundisiòun cunômichi cambiêdi, al stîl dal cà l'é cambiêmudê in modêren. Int al bôreghbōregh in pió 'as pōl vèder dal bòuni figûri ed divusiòun in mêlmer, pilâster vutîv e 'na róstica cêva ed vôlta dal setsèint figurântcun la figûra 'd un leòun ch'al râmpa.

A's câta d'ed là di ''Schiôch'', ind la spònda dréta dal Sècia e l'é al bôreghbōregh pió vèc dal cmûn. Int al 835 la regîna Cunegonda l 'al dòuna al Cunvèint ed S. Alessandro ed [[Pèrma]] e int al XI sècol elal dvèinta ed proprietê di Vallisneri, dôp 'na lòungalònga quistiòun cun i Da Dallo l'é pasê in fîn a j Estèins int al XV sècol, l'é armêṣ sòta ed lōr fîn a l' Unitê d' Itâlia. La cēṣa parochiêla, ch' l' é dedichêda a Sân Zvân la gh'à incòra al purtêl dal 1724 lae stàl'é d'ed sōvrasōver al cà dal bôreghbōregh. Int al vèc mulèin ed Cerēto, ch' al s' arfà a i prém dal XIX sècol, e ch' a gh'é stê fat da pôch un bòun intervèint ed recóper, ala pôstgh'é unal cèinter ed vîṣita dal Pêrch dal Gigânt. A l'intêren dal lêregh castagnêcastagnēt d'ed sôvrasōver al bôreghbōregh ed Cerēto Êlpi, a's vèden soquânt impurtânt mtêt <ref>Al mtêt l'é na caslèina a dû piân, tireda só atâch a un castagnêtcastagnēt, fâta per schêr al castâgni che, mucêdi insém a di gradés al piân d'ed sôversōver, égh vîn dê dal calōr e dal fóm dal piân d'ed sòta</ref>Pôch luntân un pilâster vutîv fôrsefōrsi dal XIX sècol, dedichê ala la Beêta Vèrgin.

Andêr perinsém a la Statêla 63, in diresiòun mezdé, a 's câta, pôch luntân ed Cerēto Êlpi, al Pûnt dadal Baròun e la Gablèina, pôchi cà al spâli dal Sècia. La Gablèina l'é storicamèint famōṣa perché, int al peréiod 1830 – 1844, ché a's paghêva la dugâna pr'al pasâg dal duchêt d' j Estèins a la Lunigiâna. A la Gablèina al pêder ed [[Cesare Zavattini]] al mandêva avânti un albêregh dimòndi cgnusûdacgnusûd al l'inési dal sècol pasê, incôincō sarê.

AndândS' a 's và avânti, sèimper insém a la Statēla, vers mezdé dôp al Pâs dal Cerēto, a's câta al modêren cèinter turéstich ed Cerēto Lêgh cgnusû préma ed tōttót cme stasiòun siéstica e sèinsa dóbi la pió atresêdapreparêda ed l'[[Apenèin arzân]]. Ché a 's câten dimòndi albêregh, ristorânt, condoméni e costrusiòun d'ògni genér, prutèti e lughêdi da i bôsch atōren i lêgh. Modêren impiânt per armuntêr a perméten ed fêr insém al divêrsi pésti i spòrt invernêl e a finîr dal tót la moderna stasiòun un ''Palâs dal Giâs'' ònich ind al só gèner ind l'Apenèin tòscoTòsch-emiliânEmiliân.