|
[[File:Mirandules.png|130px|thumb|right|Articul in Miranduleś]]
La '''sinsalasinsàla''' (''Culicidae'', '''zanzara''' in [[italiàn]]) 'l è 'n insetinsèt ad 'l ordanórdan di [[diter]]. Al fémni dal sinsalisinsàli i gh'aṅ 'n aparàaaparâ bucàl ch'a gh parmét ad pùnśar gl'atri bèsti e 'd suciarciuciàr-ghag al sang, dimondidimóndi ric ad pruteinipruteìni, indispensabilindispensàbil par la maturasiòṅmadurasiòṅ di sò óṿ. La sinsalasinsàla la pól èsar un vetór ad trasmisiòṅtraśmisiòṅ ad malatìi cuma la [[Chikungunya]] o la [[Malaria]].
[[File:Aedes_aegypti_biting_human.jpg|210px|thumb|left|na sinsala ''Aedes aegypti'', ch'l'è drèedrē a suciarciuciàr al sangṿ e la gh'à la pansa bèla pina]]
Fra i sò predatór naturainaturài a gh'è al [[pipistrel]] e la [[rundanina]].
== MurfulogiaMurfulugìa ==
Al sinsali i gh'aṅ un corpcòrp lung, sutilsutìl e delicàadelicâ (in genergeneralmènt da 3 a 8 mm, al màsim 15 mm). Al corp dla fémna 'l è dimondidimóndi difarentdifarènt da quél dal masć: al fémni i gh'aṅ un pungigliòṅ inch'al gradpól adandàr penetrardèntar a la pèl par suciarciuciàr al sangṿ, i masć inveciinvéci i gh'aṅ di antèni cun dal sétuli più lunghi e densidénsi.
[[File:Culex_pipiens_head.jpg|thumb|right|190px|La testa dna fémna ad sinsala]]
== BiologiaBiulogìa ==
===Cicclo e śvilup embriunalembriunàl===
In gener,Generalmènt al sinsalisinsàli i pólan generargeneràr 15 voltivòlti 'l an. Al svilupsvilùp postembrionalpost-embriunàl al gh'à quatarquàtar stadi ad larva e oṅ ad pupa. Tuta la faś ad svilupśvilùp la s fafà in dl'acqua e la gh'à na duradaduràda cl'a cambia a secondsecónd dla temperaduratemperadùra e dal clima. In istàaistâ al svilupsvilùp dal larvi al s pól cumpletarcumpletàr in pòc dè mèntar al stadi ad pupa al gh'à biśognbiśógn ad 2-3 dè. In generalGeneralmènt, al svilupśvilùp dla sinsalasinsàla la vavà da quatarquàtar dè a un mèśméś.
[[File:Ochlerotatus.punctor.male.jpg|thumb|left|170px|un masć ad sinsala ''Ochlerotatus'' ch'al ciucia al sucar da 'n fiór]]
I masć adultadùlt i vivanvìvan mediamentmediamènt 10-15 dè mèntar al fémni i scàmpan da un mèśméś (in istàaistâ) a 4-5 mèśméś (quand i śvèrnan).
===Depośisiòṅ di óṿ===
Dòpa averavér ciuciaciuciâ al sangṿ, al fémni i deponanmètan dèntar i sò óṿ (da 100 a 500) in dl'acqua stagnantastagnànta. Al larvi, e dal vòlti anc i óṿ, i fananfànan di ferumòṅ par spinśarspìnśar da gl'atri fémni a far i óṿ anca lór, semparsèmpar in cal pòst.
Quand i nàsan, al larvi i n gh la càvan minga a respirarrespiràr sót acqua ma i gh'aṅ biśognbiśógn 'd andarandàr in superfisisuperfìsi.
Quand a gh'è pòc da magnarmagnàr, al larvi i pólan magnarmagnàr-as l'una cun cl'atra. Atri voltivòlti a suced chesucéd ch'al larvi più grandi i mòlan dal sustansisustànsi tosichitòsichi vèrs queliquéli ch'i èṅ più cichipìculi.
[[File:Culex_sp_larvae.png|thumb|right|150px|larvi ad sinsala cun in mèś na pupa]]
===Riprodusiòṅ===
Quand i tàcanatàcan a vularvulàr, al sinsalisinsàli i cumincianpartìsan subìt a magnarmagnàr dal sustansisustànsi śucherinia baś ad sùcar. I masć i pecepisancapìsan se na fémna l'è prontaprónta ad acupiarcupiàr-as dalscultànd rumoral rumór particularparticulàr ch'la fafà quand la vóla. Dal cant lórsuo al fémni i èṅ atratiatràti da i masć ch'i s riunisanmétan insém ad nòt infurmànd di grup 'd siàminsèt dansantdansànt. Na fémna la pól cupiarcupiàr-as cun soquantsoquànt masć ma sól al prim 'd lilórlì lór 'l è in grad ad fecundarfecundàr i óṿ ma l'è a basta par tuta la sò vita.
Par far madurarmaduràr i óṿ, la fémna la gh'à da far un past ad sangṿ ch'al cunsistcunsìst in na ciuciadaciuciàda ad 5 mqml o piùanc da piò ad liquidlìquid rosrós par punturapuntùra.
== SinsalaSinsàla Tigra ==
[[File:CDC-Gathany-Aedes-albopictus-2.jpg|thumb|left|160px|na sinsala tigra]]
UltimamentUltimamènt (da i an nuvantaNuànta) l'è gnuda fóra na speceeasa ad sinsalisinsàli che dal nostrinòstri bandi la n s èraéra mai vista: la sinsalasinsàla tigra (''Aedes albopictus'', '''zanzara tigre''' in [[italiàn]]). C'l insèt lè al s ciamaciàma acsè parchè 'l è tigràatigrâ ad bianc e ad négar.
A difarensadifarénsa dal sinsalisinsàli cumunicumùni, la sinsalasinsàla tigra la punś durantdurànt al dè e minga sól ad sira o ad nòt cuma cl'atra.
La daśvèṅ da 'l sud-est aśiaticaśiàtic e l'è dimondidimóndi agresivarabìda e śvelta. La s cata dimondidimóndi vòlti in campagnacampàggna, da spèsspés a l'aria vèrta, e l'è in grad ad pùnśar anc atraverssa igh'è di vistìivistî.
== Sinsalòṅ ==
[[File:Koziulkowiec.jpg|thumb|right|160px|un sinsalòṅ]]
In di campagnicampàgni emiglianiemigliàni a s pól catàr 'n ataràtar insetinsèt d'l órdan di [[diter]]: al sinsalòṅ (''Tipulidae'', '''tipulidi''' o '''zanzarone''' in [[italiàn]]).
CuntrariamentCuntrariamènt a quél ch'a s pól pinsàr, al sinsalòṅ al n ciuciaciùcia minga al sangṿ ma 'l è vegetariaṅvegetariàṅ.
[[File:Schnake_Detail.jpg|thumb|left|160px|al grugn 'd un sinsalòṅ]]
| 