Bêrgum: differenze tra le versioni

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
m Bèrghem l'è stê mòs a Bêrgum: An s dis brisa acsé
Nessun oggetto della modifica
Riga 1:
{{Variant|BLG}}
'''BèrghemBêrgum''' (''Bergamo'' in [[itagliàn]], ''Bergum'' in [[lunbèrd|lunbèrd ed Milàn]]; ''Wälsch-Bergen'' in tudàssc antîg; ''Bergomum'' in [[latén]]) l'è una zitè ed la [[Lunbardî]], capitèla d'la só pruvénzia, e la gh'à 116.510 abitànt (2004). La zitè l'è mesdè in dåu pèrt: [[Zitè Èlta]], ch' l'è la pèrt pió vècia e la [[Zitè Bâsa]].
 
=Stòria=
==Del prinzéppi a la Cmónna==
BèrghemBêrgum l'è nèda dal XII sècol prémma 'd [[Crésst]], in cal tänp, dî lîgur i avêven fundè ''Barra'', indovv incû a gh'è la ''Fara de Sità Ólta''. In dal VI sècol prémma 'd [[Crésst]] i [[Etróssch]] e po i [[Gâl]] i àn conquistè Barra, e i l'àn ciamè '''BèrghemBêrgum'''.
BèrghemBêrgum a l' vôl dî "qué (hem) in vatta i mónt (Berg)" e anch'incû i Bergamâsch i ciâmen la låur zitè come 2500 ân fà, quand i êren rivè i Gâl Cenomani.
 
In dal II sècol prémma ed Crésst, i [[Romàn]] i àn conquistè BèrghemBêrgum e i l'àn ciamè ''Bergomum''. Int'al [[49]] dåpp Crésst, tótt i bergamâsch i êren dvintè zitadén ed [[Råmma]], pr'una làzz fâta da [[Giulio Cesare]].
 
Int'al V sècol a gh'è l'invasiån dî bârber. Int'al VI sècol i lungubèrd i s fairmen int'la zitè.
 
Int'al IX sècol BèrghemBêrgum l'è una pèrt d'l'Inpêr 'd [[Carlo Magno]], e al vàsscuv al règnaraggna int'la zitè.
 
==Cmónni lébbri==
Int'al XI sècol i zitadén i fàn lêga e métten só un parlamänt zitadén, che la tâca a gvarnèr la cmónna da par lî. I tâchen bèli ad avairn só con [[Brësa|Brèsa]].
 
Dal [[1165]] BèrghemBêrgum la fa pèrt d'la [[Lêga Lunbèrda]], cånter [[Federico I]], insamm a 16 zitè d'la [[Lunbardî]] col [[Zuramänt ed Pontida]].
Dal [[1184]] al [[Federico I|Bèrbaråssa]] l'èntra a Bèrghem, salutè da la zänt.
 
A la fì del XII sècol cumensa a furmàs la sità basa e l'è cüstrüit ol palàss de la régiù. Po a BèrghemBêrgum gh'è di beghe fra i [[Guelfi]] e [[Ghibellini]], i Colleoni in di guelfi e i Suardi in di ghibellini. IAl guèreguèr fra lestral dåu famèefamàj i cumensatàchen co icoi Suardi chi èns,vénzen üdacc dii [[Visconti]] deed [[Milàn|Milà]], ma in di agn chi vè dopo, la guèra la à innante. In delInt'al [[1335]] i fénestôlen olal castelcastèl deed san Vile.
 
==I milanîs e la Repóbblica venezièna==
Riga 33:
 
==Da Napoleån a l'Itâglia Uné==
A la fén dal XVIII sècol a l'è trè só al ''Sentierù''. Int'al [[1796]] i suldè rivoluzionèr franzîs i äntren a BèrghemBêrgum e i strôlghen la [[Repóbblica Bergamâsca]] che la finéss col [[Tratè ed Campoformio|trattato di Campoformio]] dal [[1797]]. Int'al [[Congresso di Vienna]] BèrghemBêrgum la finéss såtta l'[[Austria]] cme tota la [[Lunbardî]] e al [[Vènet]].
 
Dal [[1837]] l'è creè la ''Pórta Nôva'' e al vièl [[Vittorio Emanuele II]]. Dal [[1848]] BèrghemBêrgum la fa cme [[Milàn]] int'äl [[Sèt dé]]. Al treno al rîva a BèrghemBêrgum dal [[1857]].
 
L'[[8 ed zóggn]] dal [[1859]] [[Giuseppe Garibaldi]] al dgé cazèr vî i tugnén d'l Austria da BèrghemBêrgum. ''Pórta San Luränz'' l'è stè ciamè ''Pórta Garibaldi''. L'ân dåpp 178 bergamâsch i êren parté int'la Spediziån dî Méll insamm a ló.
 
Dal [[1872]] la cmónna l'è spustè int'la Zitè Bâsa, dal [[1887]] i tachen a viazèr äl funivî. Dal [[1901]] câzen zå äl ''Müraine''.
Riga 44:
Int'la [[prémma guèra mundièl]] di mondi 'd bergamâsch i vân in guèra.
 
Int'la [[Secånda guèra mundièl]] BèrghemBêrgum l'è mia stè bunbardè.
 
Dal [[1958]] [[Pèpa Zvân XXIII|Angelo Roncalli]] l'è [[pèpa]].
 
Dal [[1972]] i fàn l'aeropôrt a [[Ôri al Sêri]] e dal [[1985]] int'i Sbdèl Riuné Riuniti i trapiànten al prémm côr. A BèrghemBêrgum as dscårr al dialatt [[bergamâsch]].
 
==Zitè Èlta==
Zitè Èlta l'è la pèrt medievèl 'd BèrghemBêrgum, protegidaprutèta didal müramûra venessianevenezièni deldal XVII sècol.
 
La pèrt pió cgnossó d'la Zitè Èlta l'è la ''Piâza Vècia'' col ''Palâz d'la Rasån'', al ''Campanîl'' ch'äl 22 al sånna bän 130 vôlt la canpèna, ch'onna vôlta al vrêva dîr ch'äl pôrt d'la zitè i s srèven.
In Piâza Vècia a gh'è anca la bibliotéca 'd BèrghemBêrgum, ciamè "[[Angelo Maj]]".
 
Da l'ètra pèrt ed Piâza Vècia a gh'è al Dòm, la Capèla dal Coliù pinsè da l'architatt [[Giovanni Antonio Amadeo]] con dänter la tånba dal [[Bartolomeo Colleoni]], al (battistero) e la cîsa ed Santa Maria Maggiore. L'ûltma cîsa, che l'è mia dal vàsscuv, la gh'à di séggn ed totti äli êpoch.