Salvatèra: differenze tra le versioni

A gh'é dû pinsêr, arpurtê dal Pagliani, in mērit a l'urègin dal nòm Salvatèra, al prém l'é ch' al pré deşgnîrdeṣgnîr da ''Salvatoris terra'' perché la só cēşacēṣa l'é stêda dedichêda, tèimp fà, al SS. Salvadōr , al secònd pinsêr l'é ch' al pré deşgnîrdeṣgnîr da ''tèra sêlva'', fôrsi perché l'é scampêda a 'na quêlch saczêda o aluviòun.

Al prémi nutési sōver un cèinter abitê ind al pôst l'é in 'na ''cartula traditionis '' dal 15 ed zógn 835 in dóve la regîna Cunegonda, mujêra dal pôver Bernardo Rè d'Itâlia, la dèta al só testamèint a favōr dal cunvèint pramşânpramṣân ed S. Maria e S.Alessandro. In sté documèint în més in lésta soquânt bèin ind i teritôri ed [[Rèz]], [[Pèrma]], [[Mòdna]] tra quisché la '' tercia curte mea in loco ubi nominatur Ceredo iuxta flumen qui vocatur Sicla'' oséja «la mé têrsa cōrt ind al pôst ciamê Cerêto in rîva al fiòm ciamê [[Sècia]]». A ghé dal prôvi che un antîgh cèinter abitê ciamê Cerêto, l'êra ind la zôna lòungh la spònda ed mansèina dal fiòm Sècia tra Velalòunga e [[Rubēra]], l'é da sté abitê che, prubabilmèint, a s'é şvilupêṣvilupê al paèişpaèiṣ ed Salvatèra. Soquânt stôrich, cme al Tiraboschi, àn més in dóbi sté urégin pinsând che al nòm Cerêto al sia còl ed Cerêto Êlpi. Mó sté pinsêr an n'é mìa ed sicûr gióst per soquânt mutîv: al prém l 'é che Cerêto Êlpi an scâta mìa insém a la rîva dal Sècia mó sōl aşvèinaṣvèin, al secònd l'é che ind di diplôma ed Ottone II (980) Federico I (1160), Enrico IV (1191), Federici II (1224) an 's lêz mìa pió ed la Cōrt ed Cerêto, mó ed 'na Cōrt ed S.S.Salvadōr e ânca ed la Pēv (cēşacēṣa parochiêla da dóve dipendîven dal j êtri cēşicēṣi) dedichêda a S.S. Salvadōr, cme rişûltariṣûlta dal permès ed tirêr só al dècimi avûda da i Sgnōr Gessi da pêrt di vèschev ed Rèz int al 1210, n'êter mutîv l'é còl che Cerêto Êlpi an prîva mìa avèir la qualitê ed Côrt perché, cme a dîşendîṣen i documèint stôrich, l'an gh'îva mìa asê urganişasiòunurganiṣasiòun cunômica, socêla e giurisdisiònêla e pó la cēşacēṣa parochiêla ed Cerêto Êlpi l'é da sèimper dedichêda a Sân Zvân.In un documèint daòl 1189 a 's dîşdîṣ che la Pēv ed Sân Salvadōr ed Cerêto la gh'îva sōl 'na dipendèinsa e l'êra la cēşacēṣa ed Muntzèl dedichêda a Sân Lurèins. In sté documèint al vèschev Pêder al dîşdîṣ che tra i bèin ed l'arsiprêt dal [[dôm ed Rèz]] a gh'é ânca la '' plebem de Cereto cum sua capella de Monticello''. Mó ânca ed Muntzèl an sà mìa in dóve l'êra ed precîşprecîṣ. A n' in pêrla al Pagliani in un scrét in dóve al dîşdîṣ: ''Monticello è una altura ora assai abbassata, che sta di sotto a Villalunga, a sera e superiormente al canale di Secchia, che in quel posto piega ad occidente su quel di Dinazzano'' ; d'ed ché a gnîva fôra un canêl che '' passando per Salvaterra, S. Donnino e Bagno andava fino a Campagnola''. In pió es sà che la Cōrt l'êra sòta a Rèz, perché int al 1204 soquânt òm ed Cerêto e 'd Muntzèl àn utgnû, da Podestê ed Rèz, al permès de scavêr un canêl sòta a còl dal Sècia, pió trî pâs dóve arén duvû tirêr só trî mulèin, in câmbi arén paghê la quêrta pêrt dal rèdit insém a la maşnadûramaṣnadûra al nûnsi camunêl ch 'l'êra int al castèl ed Salvatèra. In pió ed la Pēv sèmbra ch' agh fós un cunvèint, fundê da soquânt frê ch' andêven a drê a Sân Maròun (Marunît), scapê dal mònd urientêl al tèimp ed la persecusiòun ariâna dal 700 d.C.. A cumpîven al quêder ed la cōrt la cà dal ministeriêl ch' al tgnîva a drê a la cōrt, cun d'intōren al cà di cuntadèin, i mulèin, al butèighi artigiâni. A 's pōl dîr che quêşiquêṣi ed sicûr ind la zôna, a Cà Alboni tra véla Segrè e Cà galliani, a gh' êren la cōrt e la pēv dal Cerêto dôp che int al XX sècol in stê catê di ôs umân, che cumfērmen la preşèinsapreṣèinsa 'd un grôs cèinter abitê. Quând gh' él stê al câmbi ed la Pēv ed Cerêto? La préma vôlta che a vín citê Salvatèra in un documèint l'é in al Léber Grôs Anîgh ed Rèz dal 1204, ân dóve în stêdi sgnêdi tóti al cà che duvîven paghêr al divêrsi tâsi. Int al 1209, l'Imperadōr Ottone IV al s'é fermê al castèl mèinter l'andêva a [[Råmma|Ròma]] pr' èser incurunê dal Pêpa Innocenzo III. Ind i documèint dôp al 1233 a 's câta scrét ed 'na ''ecclesia de Cereto'' e an 's pêrla pió ed pēv, còst l'è al sègn che gh'êra bèle 'n' êtra pēv a Salvatèra; int al 1238 difâti a 's câta scrét bèin cêr ed 'na '' plebs de Salvaterra'', arcurdêda per i mulèin '' que sunt in canali de Salvaterra'' che duvîven paghêr un quêrt di prôpri rèdit al cmûn ed Rèz ch' al gh'îva al pusès dal j âchev. Al spustamèint di dirét ed pēv al dêv èser sucès intōren al 1230 e la nōva pēv l' êra adèsa dèinter al mûri dal castèl. Sté secònd fabrichêt l'é durê fîn al XVII sècol, quând còla d'incô l'à tôt al só pôst int al 1687. Int al 1310, Arriverio da Magrèida l'à ocupê al castèl ch' l' êra d' j arzân, dôp ed 'na dûra batâlia, a 'gh l 'àn cavêda a casêr vìa l'invaşôrinvaṣôr, ânca se al castèl l'é stê butê zò quêşiquêṣi dal tót. Int al 1376 l'é stê arfât da i Fogliani cun al permès ed Barnabò Visconti. Al castèl l'é armêşarmêṣ in mân di Fogliani fîn al 1409 quând Nicolò II d'Este, dôp avèir batû Carlo da Fogliano e al só aleê Ottone de' Terzi, al gh'à tôt al castèl. Int al 1414 al castèl al srà infevdê a 'd Alberto Della Sala, nôbil frarèişfrarèiṣ, cun tót al teritôri e insèm [[Casalgrând]] e [[Dinasân]]. A la môrt dal Della Sala int al 1444 i fèdev în pasê int al mân ed só zèner Francesco Landriano, pó al marchèişmarchèiṣ Lionello d' Este e a Borso só fradèl. Int al 1449 Borso l' à dê tót al fèdev a Feltrino Boiardo cûnt de [[Scandiân]]. Salvatèra, che sòta i Della Sala l' êra dipendèint ed la podesterèia ed Casalgrând, l'é pasê sòta a còla d' [[Arsèi]] e al gh'é armêşarmêṣ fîn al 1712. Al castèl alōra al gh'êra mìa pió, in quânt ind l'ât ed l'invistidûra dal fèdev a 's lêz : '' locus in quo fuit castrum de Salvaterra'' cun la pruibisiòun 'd arfêrel, l'armagnîva però sōl 'na rochèta cun soquânti tòr. Int al 1712 Salvatèra al s'é divîşdivîṣ d' Arsèi e l'é pasê sòta [[Scandiân]] fîn al decrêt Farini dal 4 dicèmber 1859, ân che Salvatèra al dvèinta frasiòun dal cmûn ed Casalgrând.

Tirê só intōren a l'ân mél, int al 1209 a s' ghé fermê l'imperadōr tedèsch Ottone IV al tèimp dal viâşviâṣ vêrs [[Råmma|Ròma]] dóve al 4 otòber ed cl'ân lé l'é stê incurunê da Innocenzo III Imperadōr dal Sachêr Rumân Impêr. Pió vôlti butê zò dal batâli e turnê atirêr só, sia int al 1376 da Guido da Fogliano, che int al 1409 quând l'é dvimtê proprietê d' j Êste. Ind i ân în stê fât di cambiamèint mìa sèimper cumpâgn al stîl uriginâri e sèinsa rispetêr al carateréstichi che, fîn a la fîn dal XIX sècol, al li vdîva a la pêra dal furtificasiòun di paèişpaèiṣ aşvèinaṣvèin. Sibèin còst, al castèl, al gh'à dal pêrti 'd interèsi architetônich, cme la pêrta fruntêla che, l'é la pió bèin tgnûda, la preşèintapreṣèinta al purtêl d'ingrès cun d'ed sōver 'na turèta dóve incòra incô a 's vèden bèin i tâj pr'al cadèini dal pûnt alvadōr. 'Na fîla ed merlèt al curòuna tóta la pêrta fruntêla dal castèl.

Tra i fabrichêt pió impurtânt a ghé da segnalêr la cēşacēṣa parochiêla dedicheda a Crést Salvadōr, a l'intêren a 's pōlen vèder interesânti ôvri dal Massarini e dal Talami e 'na tèila ed [[Guido Reni]], 'La Madòna cun al Mân Zûnti'. La cēşacēṣa dal dé d'incô l'é stêda tirêda só insém al ruvîni ed l'antîga pēv ch' l' êra dèinter al mûri dal castèl e druvêda sōl da i fevdatâri fîn al XVII sècol.