Treṣnêr

Artécol in dialèt arzân

Al Treşnêr o Treşnêra (Tresinaro in italiân) l'é un turèint ed la pruvîncia ed Rèz, al nâs dal surzèi dal mûnt Fôşla a cîrca 900 mêter, ind la frasiòun ed Flèina, ind al cmûn ed Castelnōv di Mûnt, a l'òmbra ed la Prêda ed Bismântva. Al Treşnêr ind l'andêr vêrs la bâsa al pâsa atâch a Carpnèida, al travêrsa Sigarèl al gîra a dréta Viân, al travêrsa Rundanêra, Jân, Scandiân, Arsèi, Zimèl e a Rubēra al 's bóta in Sècia. Int al 1788 ind la só Corografia Lodovico Ricci al li spiêga acsé:

L' êlta Vâl dal Treşnêr sòt a la nèiva

«

TRESINARO o TERNARO Torrente. Nasce sui monti delle Carpineti, e ricevuti nel primo suo Alveo più rivi e fonti e ramicelli dopo alcun tratto trovasi sul dirupo di un alato balzo di viva pietra, da cui con molto scroscio si getta e forma un assai grande Cateratta. Raccoltosi a piè dello scoglio ivi a poco spazio tranquilla le acque, e scende ad Onfiano, e scorrendo sovente sopra strati di pietra bagna le Terre di Scandiano, e di Arceto, e mette foce in Secchia presso Rubiera.»

La só stôria antîga

Al nòm

I Cêlti, j antîgh abitânt dal tèri padâni, a venerêven l'âcva e l'êlber cme sègn ed feconditê e guarigiòun, andêven só pr'i fióm fîn al surzèi per punsêr dal statvèti vutîvi, égh dêven di nòm 'd un dío. Dimòndi di cōrs d'âcva arzân àn al nòm ch' al deşvîn da nòm 'd un dío cêltich: Gabelus, dío dal giavelôt, pr' al Sècia, Aventia, dèia dal surzéi, per l' Èinsa, Crosolos, dío ch' al cór ind 'l incavê, pr' al Cróstel, Dolovius, êter dío cêltich pr al Dôl. Per Luciano Serra al nòm Treşnêr al pêr arciamêr la devusiòun dal dío frêra da 'na pêrt perché isnaro in cêltich al vré dîr fèr mèinter la zûnta davânti tri l'arciâpa al sègn dal tricipite al móscol dal brâsTrixinaria l'é ânca al nòm ed 'na cēşa, al cavalêr Tiraboschi al scrév acsé ind al só Dizionario Topografico-Storico (publichê int al 1824-25 dôp la só môrt): ...nell'archivio della Cattedrale di Reggio conservasi un bel documento della fondazione e consacrazione di questa Chiesa circa l'anno 1133. Un Cittadino reggiano detto Giovanni di Bernardo Normanno, volendo fabbricare una chiesa e uno spedale a onore di Dio e della B.Vergine e del S.Sepolcro detto Tricenaria e avendo a' Canonici di Reggio comunicato disegno, questi pregarono l'arcivescovo di Ravenna Gualtieri perchè ne benediicessa la prima pietra e ne consacrasse l'altare. E questo è forse quello Spedale che è indicato in una carta del 1302 Fr.Johannes Preceptor domus de Tresnaria. Al nòm l'é armêş ânca int al ricôrd di pôst, cme al cûnta al Tiraboschi, sèimper ind al só Dizionâri: :… la Villa situata sulla via Emilia quattro miglia a mattina di Reggio chiamasi ab antiquo semplicemente Tresinaro, nome o preso o dato da lei al Torrente, ma oggi chiamasi Masone perchè prima del 1350 era ivi una Mansione (Maison) dell'ordine Gerosolimitano. La villa di Tresinara e' nominata in una carta dell'anno 1010. Mó sèimper per la stôria dal nòm Tresinara o dmèi dal nòm in latèin Trixinaria, al stôrich Rino Rio ind al Vestigia crusunei al dà n'êtra spiegasiòun oséja che ...le due Tessarole (Tesariolae) ed il Dugaro, nella zona a monte della via Emilia, sono le vestigia della stessa Trixinaria, cioè tre rami che si buttavano nel Rio (Trex in Rio)... dóve Rio l'êra al nòm ind i tèimp indrê, préma ed còl ed Trixinaria, dal trât ed mèz ed l'antîga fiumâna ch' la fêva tóta la pianûra arzâna fîn al Po e ch' l'as câta ciamêda acsé ind al chêrti préma dal mél. Pó al zûnta che ..il nome di Rio (Trixinaria) dato al regolatore del bacino modenese nel comprensorio della bonifica era evidentemente una derivazione della parola Lario o Larione, mentre si deve escludere senz'altro l'ipotesi, avanzata da altri, che il Larione ed il Rio fossero lo stesso corso d'acqua. Tânt di nòm d' adèsa di chêv, véli e 'd paèiş a tînen da cât i ricôrd de sté Ré; acsé Sân Martèin in Ré, Budriòun, Trignân, Ardiòun, Lariòun, Mandri, Mandiôl, Miljêra (Migliarius), Quartirōl, Chêv Ré, Chêv Traiôl, Ré Grând, tót ind la zôna dal Ré o l'é atâch, mèinter i nòm Marşân e 'd Zemniôl, dê a divêrsi distèişi ed trèin intōren a Stiôl, Sân Martèin, Trignân, Sân Biêş ed Curèz, rapresèinten al bâsi e l' impantanamèint lasê da sté antîgh cōrs d' âcva. Rôl al dêv al só nòm al Ré (Rolum, Rolae, Ariolas, de loco Ariola in chêrti dal 772 e dal 962; Arolum, Ariolae in chêrti dal 1152 e dal 1192). Acsé l'é spieghêda Ré Salṣêr, l'antîga Sân Zôrz in Ré, in un documèint sèinsa nòm dal 1788: la Villa o sia Parrocchia di Rio deve avere sortita la sua etimologia dal Cavo Rio che è quello scolo d'acqua che divide la Villa a levante da Carpigiano, o pure perchè questa Villa contiene molti scoli d'acqua come il Naviglietto, Naviglio Grande, Canale ove è il Mulino, Fossa Maja di Budrione, Rio dei Cà dè Frati e tante altre fossette le cui acque tutte direttamente o indirettamente scolano nel cavo Parmigiana-Moglia. Ânca ind al Carpşân catòm Zemniôla e Zumgnôla e int al 1284 as lêz che al lèt ed la Zumgnôla l'é stê afitê cultivê. Secònd al Rombaldi …. era questo l'antico letto del Tresinaro; i carpigiani, per prosciugarlo dalle acque stagnanti, fecero un cavo e lo rifecero dopo che i reggiani, proprietari del territorio, l'ebbero riempito.

L'antîgh cōrs

Al Chêv Treşnêr l'é còl ch' a gh' armâgn incô ed l'antîgh cōrs dal turèint Trixinaria che incô al cór ind la zôna tra i Cmûn de Scandiân e Rubēra fîn a dêr int al Sècia. Ind al cōrs di sècol al turèint a gh'é stê fât cambiêr diresiòun divêrsi vôlti per cōlpa dal só şregolatèsi che dêven dân al coltivasiòun di câmp e al metîva a rés' c al mantgnimèint dal popolasiòin ch' l' incuntrêva lòungh a la só strêda. Atravêrs al stódi di vèc lèt di cōrs d'âcva ed la Regiòun a s' é vést la grôsa impurtânsa dal turèint Treşnêr ind la pianûra arzâna: al divêrsi zôni quacêdi da i cambiamèint ed diresiòun a gh'àn, in totêl, 'na larghèsa cumpâgna a còli dal Sècia e dal Cróstel. Ind i sècol i cōrs di fióm e turèint ed la Pianûra Padâna per cōlpa ed l'òm o per cōlpa 'd fât naturêl àn cambiê diresiòundivêrsi vôlti. Ânca int l' Arzân in spēce ind la pêrt spiâna ed la pruvíncia l'é sucès tót còst. Al Treşnêr insèm al Cróstel àn cambiê ed dimòndi la diresiòun a còl ch' l'êra, ind la luntâna època dal fèr, al só lèt naturêl. In cl' època e in còla dôp, l'època rumâna, al Treşêr l'andêva dêr int al Cróstel dal pêrti ed Sân Mavrési (Rèz) ch' al cuntinvêva pó vêrs mezanôt, secònd la dréta Gavâsa, Bódri, Curèz, Miljêra; ind l'êlt medioēv al Cróstel l'à 'vû divêrs câmbi ed diresiòun e al s'é spustê vêrs sîra l'é pasê da la lénia Gavâsa-Miljêra, Gavâsa-Fâbrich, a còla Gavâsa-Bagnôl, e Nuvalêra; al Treşnêr invêci l'à cambiê diresiòun atâch a Véla Runcadèla vêrs mezanôt, ocupând, prubabilmèint, j antîgh lèt dal Cróstel, al percōrs ed Sân Martèin l'êra atîv ânca int l'XI sècol (Cremonini,1985); int al 1229, bâs medioēvo, al Cróstel àn cambiêr la diresiòun a mezdé ed Rèz, l'é stê spustê divêrsi vôlti fîn arivêr a la puşisiòun dal dé d' incô(Cremaschi e Marchesini, 1978); ind l'istès peréiod ânca al Treşnêr a 'gh vîn cambiê diresiòun cun al fêrel andêr in Sècia, secònd al cōrs dal dé d'incô Arsèi-Rubēra. (Cremonini, 1986);ind l'etê modêrna i cōrs d'âcva che gh'în armêş ind la bâsa în quêşi tót dovû a i turèint Cróstel e Treşnêr. Ind l'antichitê la situasiòun dal j âchev l'êra bèin divêrsa da còla dal dé d'incô, cun al Pó pr ' un bèl pô spustê a mezdé cun un efèt de schisamèint só la diresiòun di fióm che gnîven zò da la muntâgna, custrèt a d'andêr in gîr per la lêrga Vâl Padûşa, préma ed butêres in mêr.

Dôp la ròta dal Po a Figarôl

Còst fîn a quând un grând scaravôlt geogrâfich l'à mudê la diresiòun di fióm oséja la ròta dal Pó atâch a Figarôl (in pruvîncia ed Ruvîgh) sucèsa tr' al 1152 e al 1153 cun un spustamèint vêrs mezanôt ch' l'à purtê al necesâri cambiamèint ed diresiòun dal Sècia, dal Cróstel e 'd l' Èinsa cun un spustamèint pôch a la vôlta da matèina a sîra. Mó préma de sti grôs cambiamèint la Trixinaria o dmej al Ré, as zuntêva, ind la zôna ed Rôl, cun un vèc lèt dal Cróstel. Cme l' arcôrda Rino Rio … Il Rio sfociava, nei tempi anteriori alla conoide del Crustulus Magnus, da solo nel Larione, nel luogo ove sorse l'antica isola Muricola (S.Benedetto Po); in tempi successivi si unì al Crostolo presso Rolo ed ebbe sfogo nei rami più meridionali (Tagliata, Moglia) del Po stesso. Al Crustulus Magnus che Rino Rio al numîna, l'é ûn di cōrs dal Cróstel ch' l' à dê urègin, per şlargamèint, a ûn di pió grôs depôşit ed fratóm dal j aluviòun ind la pianûra arzâna. Sti depôşit în cumincê a l'inési dal III sècol p.C. e în durê sèinsa fermêres per 700 ân. A fân pêrta, a sté grôs depôşit ed ed frantóm fât a pûnta, la magiōr pêrta di trèin ed Masinsâdegh, Prefuntâna, Pevròsa e la pêrt êlta dal campâgni ed Bagnôl, Nuvalêra Campagnōla, Fâbrich e Rôl. Un râm secondâri de sté Crusrulus Magnus l'à fât i trèin êlt ed Bódri, Fosdònd, Cânol e Cugnînt. Gabriele Mantovani as dîş che al Ré as butêva int al Cróstel al Cantunâs che dal còl pûnt lé in dōp al sré la Fossa Scaveriola exiente in Braida de Noventa numinêda int al 772 in un decrêt dal Rè Longobêrd Desiderio, ch' l' é la Fôsa ed Rêş dal dé d'incô. Al sègn lasê dal traspôrt ed gêri e sâbi dal Crustulus Magnus, ind al sarêr al cōrs dal jâchev dal Ré, che 'n gh' la cavêven mìa acsé a rivêr in Pó, al fōrma chi pantân che dân urègin a còl lêregh impantanamèint, ciamê, ind al j antîghi chêrti, cme Val Putrida e ch' la quacêva pêtra ed la bâsa arzâna e mudnèişa. La zôna a mezanôt ed Ré Salṣêr, còla ciamêda Campâgna dal Bundiòun bunifichêda vêrs al fîn dal XIII sècol da Corrado da Curèz insèm aa sît ed Cà di Frê la vîn spieghêda acsé da Eustacchio Cabassi in 'na lètra dal 21 Agòst 1790 al Tiraboschi ...questa tenuta, divisa tra i due territori di Fabbrico e di Rio, viene circondata a Mezzogiorno dal Tresinaro, ossia canal di Migliarina, a settentrione dalla Fossa di Raso, che anch'essa divide il rollese dal territorio del Principato di Correggio, a ponente vien divisa dal picciol cavo detto il Naviglietto ed a levante ha per confine altro cavo scolastico detto la Fossassa ed i prati di Correggio. Al solevamèint ch' al s'é fât mjêra d'ân fà che, a fōrma ed filòun de schîna, al se şvilópa da Curèz fîn a Fâbrich a né êter che l'êrşen centrêl comûn di dû bacîn ed culmêda dal Crustulus, a mansèina, e 'd la Trixinaria a dréta. La Tresinaria l'intervîn ânca ind al furmasiòun campagnôli ed la bâsa mudnèişa: la Secula e la Trixinaria a s'unîven int al lôr sbòch al piân e fêven un lèt ònich, a tgnîven 'na grôsa strésia dal trèin insém al cunfîn tra Curèz e Chèrp e, in cêrt pûnt, la rivêva a trî chilômeter ed larghèsa. Nel Principato di Carpi – a sustîn Rino Rio – fra le campagne di Fossoli e di Budrione, lungo quella strada che prende ancora il nome di Via delle Senare e corre parallela alla Fossa Nuova, ci rappresenta la zona di maggiore e più intensa deposizione delle acque del Trixinaria (Dosso Senara) e chiaramente stabilisce l'esatta posizione dell'alveo centrale di questo torrente antico ed il suo tracciato che seguiva quasi esattamente il corso della Fossa Nuova attuale. Al Dosso di Carpi, ch' l' é la pió antîga schîna d'êsen ed fióm cgnusû in Emélia, la dêv, prubabilmèint, al carateréstichi 'd la só fōrma prôpria al Treşnêr. Incòra dôp al mél al Sècia as dividîva in dû râm, ûn ed quisché, còl ch' l' êra drê schêres, al tirêva drét vêrs mezanôt insèm al j âchev ed la Trixinaria, che se smercêven e ocupêven al lèt dal pió antîgh Ré e andêve ind la zôna ed Chêrp e 'd Nōv fîn a dêr int al sistêma Bondenum-Burana. Fîn al XIII sècol, al tròunch pió bâs dal Treşnêr, l'é stê ciamê da i Mudnèiş Fossaregi, Fossa de regi, Fossaraxo, Fossa de raso ch' l'é pó al nòm d' adèsa dal pcòun dal Chêv Treşnêr dal Cantunâs al só sbòch ind la Parmigiana-Moglia.

Al cambiamèint ed diresiòun dal XII sècol

As sà che ind al Setsèint al Treşner as butêva incora in còl pcòun dal Pó ciamê Bondeno, as gh'à nutésia invêci che al cambiamèint ed diresiòun ch' al li pôrta diretamèint in Pó la sia sucèsa tra l'Otsèint e al Novsèint. Ind al só percōrs originâri al Treşnêr al traversêva Felghêra, Sabiòun, Véla Runcadèla, la Masòun (ciameda Treşnêra) pr'andêr vêrs Sân Martèin in Ré per un trât che cîrca circòrum l'é cumpâgn a còl d' adèsa. Giovan Battista Venturi ind la só Storia di Scandaino al dîş: … il Tresinaro non s'univa, come fa di presente, a Secchia presso Rubbiera ma correndo solitario per Fellegara, Sabbione, Roncadella, Masone ec. andava sul Carpigiano a cadere in quel che oggi dicesi il Canale di Migliarina e quindi nella Fossa di Raso: si intraprese di rimediare i danni che esso Torrente recava alle Ville inferiori rivolgendolo da Fellegara ad influire in Secchia presso Rubbiera, operazione coerente al saggio principio idraulico che i Fiumi debbono, per quanto si possa, raccogliersi in uno. La grôsa ôvra ch' l' aré duvû mèter a pôst al şagerasiòun dal Treşnêr l' an gh'à mìa 'vû véta fâcila, sèimper Giovan Battista Venturi al spiêga: :..Quando il Marchese Niccolò d'Este fu diventato padrone di Reggio, i Modonesi, che non vedevano di buon occhio aumentarsi le acque di Secchia, pressarono nel 1415 che il Tresinaro fosse rimesso nel suo alveo antico. Il Marchese spedì Ingegneri a visitare i luoghi, dopo di che scrisse a Reggio che non permetterebbe cosa onde poteva nascer danno a quella Città a lui cara egualmente che a Modena: onde si sostenne la deviazione già fatta, nonostante che i Modonesi reclamassero ancora.Sembra dunque che il Tresinaro se ne andasse per l'alveo antico sin presso il 1300. Só la dâta e l'època dal tâj a gh' esrén dimòndi prôvi, a prupôşit Giovan Battista Venturi al dîş: :..Nel Codice Pax Costantiae scritto intorno al 1300 fra i possessi del Comune di Reggio si notano le terre e l'Isolare di Tresinaro Vecchio in Fellegara e da Fellegara in giù sin dove si estende.E nel 1321 il Podestà di Reggio dopo aver citato con proclami chiunque pretendesse aver diritto, in fundo seu antiquo lecto Trixinaria veteris, nelle Ville di Sabbione , Gavasseto, Roncadelli e Tresinaro, onde vengano a dire sue ragioni, decide che il detto fondo appartiene tutto al Comune di Reggio. Famōşi ânca al carateréstichi ed l'ôvra, cme l'arcôrda incòra al Venturi: ..sussiste anche oggidì in Fellegara a ponente della Botte di Canale di Secchia un muro semisepolto lungo intorno ai mille metri e chiamasi il muro de carpigiani perchè forse lo costruissero essi attraverso del Tresinaro vecchio ad oggetto di meglio assicurarsi che il Torrente mai più non corresse verso le lor campagne. Di fatti bisogna dire che, anche dopo la deviazione, il Torrente in piena rompesse alcuna volta a quella banda, poichè nel 1359 le sue acque corsero inondando sino alla Pieve di Prato. Dop al cambiamèint ed diresiòun la purtêda dal jâchev dal trât a vâl ed Rubēra l'é dimòndi calêda. A testimônia al fât che quând as vōl sgnêr al Chêv as drôva al nòm Tresinaria vechia. Dôp al tâj agh và dêr dèinter al sculadûri dal campâgni intōren a Bâgn, Casōla e Marmirôl e al j âcvi nîgri dal fògni. Al vèc Treşnêr, al cunfîn cun Chêrp, al ciâpa al nòm ed Canêl eed Miljarèina pó còl ed Fôsa ed Rêş préma ed butêres ind la Parmigiana-Moglia.

Al quistiòun pr' al j âchev

As capés che cme tót i canêl e i chêv che córen o che curîven ind la pruvîncia, ânca al Treşnêr e in particulêr l'ûş dal só âchev che traversêven paèiş, frasiòun e che sgnêven di cunfîn, în stêdi argumèint ed tânti quistiòun e pefîn ed guèri. La Fôsa ed Rêş l'é stêda mutîv ed quistiòun cme còsta: ind al 1463 in 'na sentèinsa dal Cumisâri Costabili, zódis deleghê dal Dóca Borso d' este ed Frêra, a s'êra stabilî la proprietê carpşâna ed la Fôsa ed Rêş, mó, per impidîr che i sgnōr ed Rôl e Curèz a gh' andésen al tèri sòt âcva chilôr a prîven druvêr la Fôsa cme fôs sculadōr dal sô âchev a prîven druvêr … una bocca da aprirsi sotto il ponte di legno nell'arginello di S.Giacomo. Dâto che la sentèinsa an n'é mìa stêda mésa in prâtica as rîva, pôch ân pió têrdi, a minacêr 'na guèra: quî ed Curèz a mânden 160 òm armê ed baléstra e êtri êrmi a Cà di Frê per tajêr al j âchev, mó cun 'n acôrd int al 1490 la quistiòun la 's mèt a pôst. O cme int al 1615 quî ed Sân Martèin ind al dêr 'na mân al Dóca Cesare d'Este in un scûnter cun i Da Correggio, a ròumpen cun bâli ed fèr la ciâvga ed Treşnêra in môd che l'âcva dal Canêl d' Èinsa la pasès ind al Chêv e la metés sòt âcva i dintōren cun un grôs dân pr 'i mulèin ed Curèz. A gh'é al quistiòun tra Rèz e Chêrp: int al 1808 Ludovico Bolognini al scrév int al Memorie idrauliche per il Dipartimento del Crostolo … La Città di Reggio pretende che le acque di Tresinaro siano tutte sue; essa le estragge al Nord della botte del Canale (di Secchia) e le conduce a cadervi dentro, poco al di sopra del Molino Rangoni.I Reggiani avevano già sino del 1179 ottenuto da Albricone loro Vescovo per mezzo dei consoli del Comune, l'acqua del Tresinaro, onde impinguare il loro Canale, dando in compenso al medesimo vescovo un cotessero di Molino entro ill Canale stesso. O cme int al 1810 quând la Delegazione del Circondario d'acque di Correggio la segnêla a l' agînt di bacîn ed la curòuna d'Itâlia a Rèz che ind al sît Levata 'd un têl Luigi Trivelli a Pansân, dóve i só terèin în la naturêla divisiòun tra sti circundâri e al mudnèiş e al carpşân, é stê fât un taj ind l'êrşen ch' al fà da cunfîn al la proprietê acsé che al j âchev ed Pansân e Campgajân … in caso di escrescenze non possono passare per lo stretto regolatore carpigiano di Fossa Nuova ma caricano la Fossa Marza di otto e più macine d'acque non sua, da questa corrono nel Tresinaro, o canale di Migliarina, e giunte alla Cà de Frati rompono gli argini e sforzano le acque di Fossa di Raso a gonfiarsi e a spandervi come è accaduto lo scorso dicembre per ben quattro volte. La quistiòun l'é finîda bèin 41 ân dôp. Fîn a rivêr a j inési dal '900 quând al gvêren dal j âchev arzâni miscóli 'd un mijêr ed Cunsôrsi, despès nê da antîghi Cungrēghi, cun pôca autoritê só pôchi zôni sèinsa urganişasiòun e mìa in grêd ed capîr e gestîr al problêma dal j âchev. Ed còl peréiod armâgnen i Statût, al delébdri de spèişa, i dâsi, al lît e al quistiòun a cuntêr al şvilóp ed la rêda pruvincêla dal j âchev. Int al 1912 as fà al Cunsôrsi ed bunéfica ed préma categoréia in dréta dal Cavo Parmigiana- Moglia, che int al 1928 al cambia in Bonificazione Parmigiana-Moglia. Al Chêv Treşnêr al mócia 'na grôsa impurtânsa in quânt al dvèinta ûn di pió impurtânt sculadōr ed la zôna êlta ed la pianûra arzâna-mudnèişa. A i prém 'd j ân '30 per garantîr al dmèj al lavōr de sculadōr ch' al duvîva fêr, la larghèsa dal Chêv la vîn şlarghêda in manêra adâta. Int al 1988 dôp che în stê fât di stódi dal Dipartimento di idraulica dell'Università di Pavia a l' Ênte ed Bunéfica în stê dê di finansiamèint per un prugèt 'd adatamèint ed la sesiòun ed pasâg dal Treşnêr, 'd arnuvamèint di lavōr fât a mân (20 pûnt e soquânti bréj), ed costrusiòun ed 'na câsa de şlêregh ed cîrca 100 èter ind la localitê ed Cà di Frê.

La só vâl

La particulêra puşisiòun ed la vâl dal turèint Treşnêr, ind la pêrta a matèina ed la pruvîncia ed Rèz, a l'à fâta dvintêr 'n' impurtânta véia de spustamèint e 'd trâfich. La fōrma di maşégn e dal trèin cun al vicèndi stôrichi che ind i sècol l'àn travetsêda àn lasê divêrs sègn ind al paeşâg e int l'architetûra di bôregh e àn richî la vâl d' uşânsi e 'd cultûra. La Vâl Treşnêr la 's presèinta incô cme un pôst réch d'incânt, dal surzèi a l'êlt e mèdi percōrş, tipicamèint apenénich, fîn a la pêrta pió bâsa dóve la dà ind la pianûra ed fiânch a la capitêla Scandiân. A s'arcâten in lê ricōrd stôrich sparpagnê e, despès, spetacolêr ind al şlâns in âria di castê, dal tòri campanâri, dal cà a tòr, insèm a un tsû cunômich brilânt mó mìa preputèint vêrs al paeşâg cun al ritôren, un pô a la vôlta, ed la gînta ind i bôregh da tèimp bandunê e che incô în 'na siēlta léfa a la véta ed sitê. Al paeşâg ed la Vâl Treşnêr l'é diferèint e al câmbia di mân in mân che da la mèdia muntâgna, dóve a nâs al cōrs ed l'âcva, as va zò vêrs la lêrga pianûra. La cultûra int la vâl la s'é şvilupêda a l'òmbra de sté gustôs paeşâg, per j abitânt l'é un elemèint ed carâter, che, per cêrt aspèt, l'é incòra pió impurtânt ed còl d' èser 'd un precîş paèiş. L'elemèint centrêl de sté paeşâg l'é ed sicûr al Turèint mìa sèimper visébil perché despès l'é incanalê drêda a di maciòun d' êlber, se nò l'é divîs da la strêda da di sît e da fabrichêt. L'é pusébil vèdrel e ânca traversêrel a mezanôt ed Sigarèl, al Mulèin dal Vèini, a mezanôt ed Cà Orsino, Al Mulèin dl Cmûn, a Viân, Rundanēra e naturalmèint a Scandiân. Per cgnòser al turèint, per gôdres al belèsi ed la vâl o andêr a la sêrca 'd j ângol naturêl o paeşâg personêl ( e magâra ed gôdres in solitódin, cun al piaşèir ed la nuvitê) l'é necesâri mètres ind i pâgn ed 'n esploradōr e andêr per avintûri ind i bôregh işolê e só per di sintêr tót da sperimentêr, perché al turèint e la vâl în mìa incòra stê atresê per un turîşem fâcil e bundânt. Secònd al diretîvi ed la Comunitê Europèa in Vâl Treşnêr è stê catê soquânti zôni ed particulêra impurtânsa naturaléstica: Cà dal Vèint, Cà dal Lōv, i Gès ed Bursân, Mûnt Dûr, la Vâl ed mèz dal Treşnêr, Vâl Durgôla

J elemèint carateréstich ed la Vâl

I bôregh

Al burghêdi ed campâgna, în mési, quêşi sèimper, insém a côsti ed prêda luntân da i trèin ed tèra crēta e şbrişlōş cme în la grân pêrta dal culèini ed la vâl, as trâta ed bôregh che tînen da cât elemèint ed costrusiòun che s' arfân, i pió antîgh, al XV sècol, quând al şlarghêres ed la popolasiòun l'à multiplichê i cèinter abitê. Int al medioēv la popolasiòun l'êra ed mēno e préma ed tót mucêda d'atōrna a i castê. Pr' al vişitadôr atèint ch' al vrés andêr fôra da i percōrs principêl per serchêr i sègn di sècol cme s' àn lasê al lavōr e la creativitê ed lòm, sté patrimòni ed costrusiòun stôrichi e còli ed 'na vôlta în òna dal carateréstichi pió interesânti. Dôp che da la fîn ed la secònda guèra mundiêla pêrta de sté testimuniânsi în stêdi trascurêdi e s' în ruvinêdi, as vèd da soquânt ân un récoper, cun la mîra d' andêregh a stêr, di bôregh, cun un magiōr interèsi vêrs i fabrichêt ed 'na vôlta che vînen restarvê despès cun un bòun riguêrd vêrs al carateréstichi ed costrusiòun uriginâri. As trâta ed palasôt sgnurîl o cà da cuntadèin pió mudèsti opór uratôri e cēşi, soquânt ed còsti în ed 'na grôsa impurtânsa artéstica opór ed cà a tòr che în la carateréstica pió cêra e interesânta de sti paèiş, o ed mulèin che ind la vâl a gh'àn 'na lòunga stôria. An mânchen mìa ind i bôregh ed la vâl esèimpi, stremnê un pô dapertót, ed l' êrt ed la prêda: purtêl e fnèstri decorê, stèpit e architrêv cun dâti e sègn. Al materiêl druvê l'é al môrbid sâs ed côch ed la culèina adât in môd particulêr a la decorasiòun cun la scultûra, dimòndi di pió che mìa la dûra prêda druvêda ind i paèiş ed l'êlta Apenèin. Ind al fiânch a sîra dal mûnt Valèstra as câta 'na famōşa chêva 'd un tîpo ed sâs ed côch dimòndi fîn, sfrutêda da i tèimp antîgh e dóve a gh' în armêş di sègn cêr.

I mulèin

Tânt êren i mulèin ind la Vâl Treşnêr. An masnêven mìa sōl al furmèint e al furmintòun, mó fêven ânca la farèina ed castâgn, o adiritûra, cme al Mulèin dal Nōş, ch' l' êra atâch a 'na grôsa nuşêra, schisêven i garól per fêr l'ôli ed nōşa, druvê per fréşer e druvê ânca cme antizēl dal Vés'c ind la stagiòun invernêla. Ind al grôs mulèin lavurêven ânca al trèi mêsni pr'al furmèint, al furmintòun e pr'al castâgn. Int al Treşnêr a funsionêva ânca al Mulèin dal Vèini cun atâcha la tinturéia: cun la lâma vèirda dal nōşi o cun al scôrsi e al raîşi ed la piânta as utgnîva 'na tînta la tînta ed nōşa ch' la gnîva druvêda ind i lavōr da marangòun. Al rôdi di mulèin êren generalmèint in lègn ed quêrsa, sercêdi ed fèr, cun 'n mèza vintèina ed pêli. I grôs êlber ed trasmisiòun, ânca lōr ed quêrsa, pugêven só di sustègn fudrê ed piòmb; j ingranâg êren invêci 'd ōlem.

Al cà a tòr

Ind la fâsa dal culèini ed Rèz, al cà a tòr în l'elemèint arcitetônich pió s'ciasèint 'd un tsû edilési ch'al mantîn incòra al carateréstichi ed 'na vôlta. La Vâl Treşnêr l'é fôrsi la pêrt ed la pruvîncia dóve sté costruzion în di pió. Cun al lōr şlâns drét vêrs l' êlta a carateréşen ânca adèsa al prufîl di bôregh antîgh. Al prémi cà a tòr, fôrsi a imitasiòun dal tòri sitadèini, a s'arfân a la fîn dal medioēv e a gh'àn préma ed tót mîri ed difèişa, al mudèl però al vîn fôra sopratót tr' al Quatersèint e al Sincsèint. A vîn druvê masmamèint la prêda, tirê só cun la piânta quadrêda, piotôst masés, la porta l'é alvêda da tèra a s'égh va dèinter cun 'na schêla ch ' la 's tîra só. Ind al piân pió bâs a câten pôst al depôsit dal magnêr e la stâla dal bèsti, a mèz as câta la cà e al têrs piân la clumbêra. Ind i sècol dôp la cà a tòr l' as fà pió şlansêda e la se şgrôsa, a la prêda a s' égh cumpâgna al côt e cun ló as vèden i prém elemèint decoratîv. A vîn a mēno al bişògn ed la difèişa, e la cà a tòr, ânca se la mantîn la funsiòun ed clumbêra, la dvèinta prém ed tót un elemèint ed diferèinsa per la faméja che, per l'avmèint ed la gînta int al bôregh, l' agh pôgia intōren dal j êtri costrusioun.

I bôsch

I bôsch a quâcen 'na bòuna pêrt ed la vâl, cun al mâsem ed la preşèinsa ind la zôna ed Carpnèida, dóve interèsen un têrs dal teritôri comunêl, e cun al ménim ed la preşèinsa ind al teritôri de Scandiân. Impiantê ind tèimp antîgh în stê, ind i sècol, òna dal pôchi cultivasiòun che àn dê 'na mân a sfamêr al popolasiòun muntanêri. Incô sōl al piânti işolêdi e inestêdi a maròun a gh'àn un quêlch valōr cunômich, mèinter al divêrsi varietê ed castâgni, ch' an rènden pió e mìa pió curêdi, a tènden a 'd arculêrper al bandòun e ânca pr' al gnîr avânti dal j êtri piânti dal bôsch. I castagnêt a gh'în incòra ind al cmûn ed Carpnèida ind al zôni ed Marôla e dal mûnt Fôşla. Dimòndi în al piânti monumentêli cme i fâz dal mûnt Fòşla e dal mûnt Dûr, i pîn salvâdegh ed Sân Valinèin ed Baîş, dal mûnt Dûr e dal mûnt Pilâster a Viân. La quêrsa a Cà Mûnt ed Sōver atâch a Scandiân a Vetòunş, a Fîgn, e al môr grând al Gêls de Scandiân. La Vâl Treşnêr l'é òna dal stasiòun pió meridionêli dal pîn salvâdegh, sta bèla piânta, cunsiderêda un relét dal j èpochi pió frèdi, la gh'à la funsiòun presiōşa ed bunifichêr i trèin ed crēta e mēno bòun per permèter dôp l'impiantêres dal piânti cun al fòi lêrghi.

I "vulcanèt"

Òna dal principêl curioşitê geolôgichi ed la vâl în i "vulcanèt". Al fenômen as câta, cun efèt dimòdi spetaculêr, in localitê Argnân dóve al cmûn ed Viân l'à més só di percōrs alvê da tèra in lègn (êter conèt, pió céch, as câten atâch a Chêşla). I "vulcanèt" ciamê ânca "sêlsi" în uriginê da di gâş che a vînen só da tèra cun di barbój in mèz al pantân léquid cumpâgn a la pulèinta quând la bòi, cun 'na diferèinsa che in còl chêş ché an gh' é mìa calōr perché as trâta ed pòc frèd, fés e pèiş, cun dal striadûri nîgri duvûdi a un pô ed petrôli şmercê al pantân. Quî d'Argnân a fân pêrta 'd un sistêma geolôgich emiliân ch' al presèinta fōrmi cumpâgni ânca in êtri zôni dal Mudnèiş e dal Pramşân. As trâta 'd un fenômen piotôst rêr a livèl mundiêl, e i "vulcanèt" d' Argnân în tr'al furmasiòun pió lêrghi de sté tîpo. Mìa sèimper ind i sècol i "vulcanèt" în armêş tranquêi cme adèsa, dal vôti àn dê urègin a erusiòun spetaculêri cun di lânc ed pantân vêrs al cêl êlti dal vintèini ed mêter. In stê studiê int al Setsèint da famōş sinsiê scandianèiş Lazzaro Spallanzani.

I calânch

Frût ed la ruşgadûra ch' l' à şmagnê j êlber e ch' l' à més a nûd spetacolêri crèsti ed tèra crēta, i calânch în al fenômen pió impresiunânt ind la culèina che a n' in sègnen di lêregh trât. Int la Vâl Treşnêr, ch' l' é réca de sté furmasiòun ed tèra crēta nûdi e sèchi ind dal sô aspèt quêsi lunêr, agh n'é ed dû tîpo: a Viân-Vsignôl în di pió i calânch fât ed tèra crēta ed tânt culōr, a strêt, dóve i culōr în dê da la preşèinsa 'd sêl minerêl divêrs, a Baîş invêci i calânch a ciâpen un culōr tót cumpâgn, grişâster, cun pió sâs che vînen fôra. I grôs depôşit ed tèra crēta, che în al mutîv dal fenômen di calânch, în sfrutê lergamèint da l'indóstria dal piastrèli ch' la gh' à 'vû, ind j ân, un grôs şvilóp ind la zôna tra Scandiân e Sasôl

Materiêl pr'andêregh in fònda

(manca)Lésta di léber e documèint impurtântLésta di lébber e documèint impurtantBibliografia ed opere di riferimento:

1. Cav. Girolamo Tiraboschi - Dizionario tipografico-storico degli Stati Estensi - Modena 1825, Tipografia Camerale.
2. Rino Rio - Terreni e irrigazione, studi e ricerche nei comprensori delle Bonifiche padane fra Enza e Secchia - Reggio Emilia 1932, Tipografia Goretti
3. Anonimo - Storia della Villa di Rio Saliceto sotto Correggio, documento anonimo del 1788, da "Cuori in Festa, per il venticinquesimo del Parroco, Rio Saliceto, 8 settembre 1953"
4. O.Rombaldi - Correggio, Città e Principato - Ed.Banca Pop.di Modena, 1979, pp.92
5. Umberto Borghi - Le strade di San martino in Rio, Guida Toponomastica , 1995
6. Le antiche bonifiche della bassa reggiana, Arc.Prev.Ans.Mori, Parma 1923 "La Bononiana"Tip.Mutilati
7. Rino Rio - Vestigia Crustunei, la vicenda storica dell'agro reggiano, Libro Primo 1931-XI, Luigi Bonvicini editore Reggio Emilia (12) (13)
8. Gli aspetti fisico-geografici, di A.Fiori, G.Gasparini, A.Iotti, pag.12 della Relazione sullo stato dell'ambiente a Carpi 1990-1994, Comune di Carpi, aprile 1995 (14)
9. G.B.Venturi - Storia di Scandiano - Modena, 1822
10. Ludovico Bolognini - Questioni sul Canale Ducale D'Enza, Reggio Emilia, 1884, Tipografia Giuseppe Degani
11. Ludovico Bolognini - Memorie idrauliche per il Dipartimento del Crostolo, Reggio Emilia 1808, Tipografia Torreggiani
12. Riccardo Finzi - Accordi e Contese fra Correggio e S.Martino in Rio, nella Storia - Correggio, Soc.Cromotip.,1935
13. 1295 - 1900 Bonifica e Cavo Parmigiana Moglia nei documenti scelti da Giovanni Ramusani, a cura di Gino Badini, edito dal Consorzio della Bonifica Parmigiana Moglia - Secchia e Cassa di Risparmio di Reggio Emilia
14. Gabriele Mantovani - Storia di Rolo, Ed.Libreria IL PORTICO, Carpi, 1978
15. Gino Badini - La bonifica e l'irrigazione, 1990, Consorzio della Bonificazione Parmigiana - Moglia 1912 - 1987, pp. 29-30 (26)
16. Progetto esecutivo di sistemazione del Cavo Tresinaro, Consorzio della Bonifica Parmigiana - Moglia, agli atti del Comune di Correggio, ottobre 1988
17. Giuseppe Ferrario- Cavo Tresinaro : tra passato e presente / [... et al.]. - San Martino in Rio : ETABIT, 1996
18. Giuseppe Ligabue - La casa a torre dal Tresinaro al Crostolo; a cura di Pro Loco, Amministrazione Comunale di Albinea. - Albinea : Amministrazione Comunale, 1985.
19. Il territorio querciolese e la valle del Tresinaro- Reggio Emilia : Tipolitografia emiliana, 1982.