Wikipedia

Apenèin arzân: differenze tra le versioni

Naviga nella cronologia in modo interattivo
← Differenza precedenteDifferenza successiva →
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
VisualeWikitesto
mNessun oggetto della modifica
mNessun oggetto della modifica
Riga 2:
 
 
[[Image:Pietra bismantova cusna.jpg|thumb|right|300px|La [[Prêda ed Bismântva]], al [[Salâm ed Flèina]] e i munt Cavalbiânc e La Nûda]]
Bismântva]], al [[Salâm ed Flèina]] e i munt Cavalbiânc e La Nûda]]
[[Image:Carpineti casa torre paesaggio.jpg|thumb|300px|Paesâg ed l'apenèi cun cà tòri: cmûn ed [[Carpnèida]].]]
[[Image:Carpineti casa torre neve.jpg|thumb|L' istès paesâg sóta la nèiva]]
Line 16 ⟶ 15:
 
La côsta ed l' Apenèin arzân al se ṣlêrga tra mezanôt e matèina a mezdé e sîra dal [[Pâs dal Lagastrèl]] (m 1.200) che l’ al divèd da l'[[Apenèin pramzân ]], al [[Mûnt Giavarèl]] (m 1.760) che al cunfîna cun l'[[Apenèin mudnèiṣ]].
Andând adrê ala lènia dal crinêl a ‘sas incuntrên ûn adrê ch’ l’ êter al blôch masés ed l'[[Êlp ed Sucîṣ]] (m 2.017) fra l'[[Èinsa]] e al [[Sècia]], cun al [[Mûnt Êlt]] (m 1904), i dû pâs avṣèin ed l' Ospedalâs (m 1.220) e dal Cerêto (m 1.261) al cò ed la [[vâl dal Sècia]], dôpa La Nûda (m 1.894), al [[Belfiôr]] (m 1.810) e i dû pâs dal Cavorsèl (m 1.330) e dal Praderèina (m 1.572) divîṣ da un spròun dal Cavalbiânch; al [[Mûnt Silân]] (m 1.864) e al [[Mûnt Prêd]] (m 2.053) divîṣi dal Pâs ed Rumèc (m 1.760), al Mûnt Vèc (m 1.981) e al Giavarèl (m 1.760) divîṣ dal Pâs dal Fôrbiṣ (m 1.574).
 
Da la côsta a ‘s's destâchen divêrsi cadèini che vân zò vêrs la pianûra a mezanôt, soquânti ed còsti, disgnând un méz sèirc vultê tra mezanôt e sîra, tîren só al cò dôp a ‘d un altèsa ânca pió grânda dal sémi pió êlti ed la côsta ‘stèsa, e acsé dal Sucîṣ và só al [[Mûnt Casarōla]] a 1.978 m; dal rîvi dal Belfiôr al Cavalbiânch a 1.855 m; dal rîvi dal Prêd al [[Mûnt CùsnaCùşna]] – al colôs ed la regiòun - che al và só fîn a 2.120 m.
 
Sta dispuṣisiòun l’agh tôrna adrê atōren al [[Mûnt Cimòun]], in dôve al só pé a ‘s's destâca dal Léber Avêrt e al fà méz sèirc vultê tra mezanôt e sîra.
 
A vînen a diṣgnêres etertânti lèni spartidōri che partésen, pió o mēno, tra mezdé e sîra e che cuntînen al valêdi ‘d la Liôca (Liocca), dal Sècia, ed l' Ôsla, dal Dôl che al sègna al cunfîn fra Êlt Apenèin arzân e còl mudnèiṣ.
 
In sté cadèini pió cèchi che cuntînen al diversi valêdi a ‘s tîren só digh'é mûnt dimòndi impurtânt, cme al Vintâs (m 1.727) fra l'Èinsa e al Sècia, al Prâmpa (m 1.699) che al cunténva la séma dal CùsnaCùşna fra al Sècia e il Secèl, la [[Pèna ed Nuvilân]] (m 1.260) inséma la rîva ch’ la divêd al Secèl dal Dôl.
 
== Al Bâs Apenèin e còl ed méz ==
 
Fra i pió grând arciâm ed l' Apenèin arzân a gh’ é la [[Prêda ed Bismântva]], ind al cmûn ed [[Castelnōv di Mûnt]], mó ch’ lal' ‘sas vèda dal teritôri ed dimòndi cmûn ed la muntâgna,
 
Sta zôna l’é particulêra per la preṣèinsa dal pēv e castê dal tèimp ed Matélda ed Canòsa, al pió famōṣed quisché l’é còl ed [[Canòsa]].
Line 39 ⟶ 38:
== Stòria antîga ==
 
I pôst dōve a ‘s's é fermê dla gînta ind l’atichitê ind i apenèin în stê studiê a partîr dal XIX sècol, in particolêr grâsia a i stódi ed l' abê [[Gaetano Chierici]], un fondadōr in Itâlia di stódi inséma a la véta ind la stòria antîga.
 
I prém spostamèinti e i prém pôst dōve a ‘s's é fermê dla gînta a ‘s's pōlen arfêr ind al tèimp dal ṣvêṣ ed la [[Pianûra padâna]], e a ‘s's câten in môd principêl inséma a i muntarôt dal bâs apenèin. I sègn catê a ‘s's pōle arpurtêr a l’etê ed la prêda a còla dal brònz a còla da fér. Dôp a’s gh’à nutèsi ed j-[[Umbri]], [[Pelasgi]] e a la fîn ed j-[[Etrósch]], che a ‘s's in fermê per cîrca sînch sècol, per èser pó mandê via da i [[Galli]] ind la pianûra e dai [[Liguri]] ind l’Apenèin, fîn ché ânch sti ûltem în stê batû dai [[Rumân]] cun [[Marco Emilio Lepido]].
 
A i tèimp di rumân é stê fât l’ acampamèint ed Luceria, a i pē ed la culèina atâch al fióm Èinsa.
Line 67 ⟶ 66:
 
Dimòndi impurtânt , per al stódi di rèst dal bèsti e dal piânti ind l’antichtê, al catêdi fât dal Chierici ed [[teramêri]] ed l'etê dal brònz a la Turèta, a [[Castlarân]], a Ruteja, a [[Mûnt Venêra]]; di rèst di fònd ed capâni lòungh al [[Cróstel]] a [[Albinèa]], a Rivaltèla e a Calêren; dal Stasiòun a l'avêrt ed Pratsōl, che a vînen dôp ind al tèimp, i rèst d’ êrem e utèinsil squêrt ind la Tâna ed la Musèina, l'arlèqui dal tòmbi ed S. Ilâri e 'd S. Pôl, i pòs dal tòmbi ed Servirôla ed S. Pôl e 'd Castagnêt e la sitê dal tòmbi ed la [[Prêda ed Bismântva]], relatîv a l'j-etê pió atâch dal brònz e dal fér.
Al tèimp di rumân l'apenèin l' à vést la cosrtusiòun ed dimòndi castê. Còst a ‘sas dêv in môd pricipêl a la putèinsa di Canòsa, che cun al grandiōṣi richèsi mucêdi îven permés al Cûnt Bonifacio cun la mujêra Beatrice ed fêr o ṣlarghêr fortèsi e castê e druvêr sòmi grôsi in presiōṣi ôvri da urèveṣ e sizèl.
 
Ânca la cuntèsa Matélda la favurî la costrusiòun ed dimònd cēṣi e uratôri int l' arzân, ind l' Apenèin Mudèiṣ in [[Tuscâna]] e int al Mantvân. L'îva fât dimòndi dunasiòun a badéi e cunvèint, e l'à fât tirë só al difèiṣi ed dimòndi paèiṣi in piân e in mutâgna. In particulêr l'à fât pió bê dû di castê ed l’ apenèin da lê preferî, còl ed [[Canòsa]] e [[Carpnèida]].
Line 79 ⟶ 78:
Al cēṣi despès în d'urègin e impiânt ed al êlt mediēv, mudifichêdi ind al côrs di sècol.
Ed sôlit în cèchi, a piânta fâta a retângol, a òna o trèi navêdi e âbsida, urientêdi cun la facêda a sîra.
A d' esèimpi la cēṣa ed Sânt'Apollonio ed Canòsa l'é a trèi navêdi con soterâni sót al preṣbitèri alvê da tèra da dōve a 's và zò per dō schêli ed fiânch.
 
Al navêdi în divîsi da clōni comûni, o a pió manēri ind al cosrtusiòun pió avansêdi, per sustgnîr al vôlti a cruṣêra, opór al quaciadûri a caveriêda o j-impalchê piturê.
Line 90 ⟶ 89:
== Castê ==
 
Al castèl al mócia 'na grânda impurtânsa; despès difèiṣ da pió fîli ed mûri merlêdi (ed sôlit trèi) rinfursê cun dal tòri e rivalèin. Al pôrti e al pôrti cèchi dal drê dal castèl ("postierle") a mèten in comunicasiòun i prém mûr cun còl più intêren pió êlt, dōve gh'é la cà dal sgnôr, cun d' j'-ambiĵnt stréch e pôch inluminê da archêri chech' a ‘ses arvésen ind i mûr ed gând e-spesōr.
Ind al mûri intêrni a's ‘s scâtacâta al curtîl e, in un agôl, a ‘sas pōl catêr la tòra grânda, ûltma difèiṣa dal castèl (cme al [[Castèl dal Carpinêti]], Canòsa, Dinasân); a vôlti a dà int al curtîl ânca 'na cēṣa cèca per l'ûṣ dal castelân (Carpnèida).
Per rivêr al curtîl intêren a ‘sas và só per un sintêr che al pōlen fêr ânca bal bèsti, al quacê da i pusèbil côlp di nemîgh; arivê int al curtîl a gh'é j-êlbi pr' i cavâj in prêda, piantê in tèra ([[Castèl ed Canòsa]]).
 
Dimòndi tòri cèchi (guardiôli) pr’ al sentinèli în stremnêdi inséma al mûri. Ind i pē dal tòri principêli a gh’êren al perṣòun stréchi e scûri. (Canòsa, Carpnèida). Al materiêl druvê per còsti costrusiòun l’é la prêda da tàj; i mûr a gh’àn un grôs spesōr, în tót pîn, cun lêregh [[berbacân]] e piantê in môd rubóst ind lòa rôcia.
Line 98 ⟶ 97:
== Architetûra civîla ==
 
Ed l’ architetûra civîla medievêla a ‘s's câta di rèst ind i bôregh d'êlta muntâgna ed sôlit luntân dal strêdi grândi. La fōrma ed la cà medievêla l’é particulêra perché fât da sōl al piân tèra e dal prémo piân, cun i mûr ed grôs spesōre, cun fnèstri cèchi quadrêdi, cun l'urdidûra dal tèg fâta ed grôsi trêvi che tînen só al pesânt quêrc ed lâstri ed prêda. I tasê în di piân dâsi inséma di trêv e al piân d’ed sōvra a ‘s's và só per ‘na schêla d’ed fôra in prêda, quacêda o no, ch’ l pôrta in ‘na trâsa, sèimper quacê, ch’ al dà in cusèina.
 
== Cà a tòr ==
Estratto da "https://eml.wikipedia.org/wiki/Apenèin_arzân"