|
|1936|13080|1951|13869|1961|14088|1971|17048|1981|21512|1991|21908|2001|22839|2007|23869}}
}}
'''Scandiân''' (''Scandiano'' in [[italiân]]) l'é 'na cmûna in [[pruvînciapruveinsa ed Rèz]] ed cîrca 25.000 abitânt. Al cumûn, nênasû insèma un sît abitê fîn dal etê ed la prêda e traversê dal torèint [[Treṣnêr]], a's câta in culèina, tra 'n'altèsa ed 50 e 423 mêter i.l.m. (al pûnt pió êlt l'é al MûntMount Vangêl). Scandiân l'é ânca la sitê in dó l'é nênasû [[Romano Prodi]], ch' l' é stê [[Presidèint dal Cunséli]] dl'[[Itâlia]] per dōdou vôlt.
==La stòria==
Dôp al Ceinter pió impurtânt [[Rèz]], l’é al comûn pió pîn ed gînta e ûn di cèinter conômich pió grând ‘d la provînciapruveinsa. Cun al patrimòni de stòria e d’ êrt, l’ê òna fra al sitadèini pió interesânti ‘d l’[[Emégglia|Emélia]]. Al prém pôst abitê ed la zôna l’é a Ciòṣa, in dōve é stê catê, in un schêv, la famōṣafamouṣa Venere ed Ciòṣa (incô tgnûda da cât ind i Muséi Cévich ed Rèz) e da dimòndi êter rèst ed l’istès peréiod.
Ind al 1262 Gilberto Fogliani l’à fât fêr un castèl che d’atōrnad’atourna a gh’à més só cà soquânti faméj prôfughi dal Castlâs ed Pratsōl, (ch’ l’ êra stê butê zò), insém a di scampê gvêlf batû a Muntavêrt (1260) da Farinata d’j-Uberti che insém àn dê urègin a la sitadlèina dal dé d’incô.
Tr’ al 500 e al 700 Scandiân, ch’l’é stê gvernê prêma da i Boiêrd pó da i Thiene, dôp da i BentivoglioBentivogl e a la fîn da j-EsteEst, la cgnusû un peréiod ed grând spiandōr e tót quî che l’àn gvernê l’àn richî ed difèisi e palâs.
A Scandiân în nasû di personâg numinê cme [[Antonio Vallisneri]] e [[Lazzaro Spallanzani]], e al povēta [[Matteo Maria Boiardo]].
Al cèinter ed la véta ‘ddal la burghêdabouregh l’êra d’ atōrnad’atouren al monumèint pió impurtânt: l'impunèinta [[Rôca]], in dôvedôv a gh’é stê ed cà, cme fevdatâri a la fîn dal XV sècol, ânca Matteo Maria BoiardoBoiêrd, al famōṣfamouṣ avtōravtour ed "L'OrlandoOrland InnamoratoInamurê" .
A Scandiân, d’ed là di carateréstich pôrdegh d’ atōrnaatourna al piâsi e da j-antigh ingrès a la sitê, a gh’în âncaânch i teṣōr dal dimòndi cēṣi.
===L'antichitê e al medioēv ===
Fîn da i tèimp antîgh (3500 A.C.) dal vilâg ed l'etê ed la prêda ed Ciòṣa cun la só sitê di môrt, che la s’à testimoniê la presèinsa ed l’òm, a la dichiarasiòun d'investidûra al castèl dal Gès al 5 lój dal 1134, a ‘s în dê al câmbi dimòndi Gînta cun sistêma ed vèta, uṣânsi e règoli dal tót divêrsi.
I prémi a rivêr în stê i Legór, a drê j-Umbri, j-Etrósch, i Boi e in fònda da i Rumân, cambiând acsé, pôch a la vôlta, la gînta da pôst. L’é ind al peréiod di rumân che a la zôna a ‘gh vînen fâti al mudéfichi secònd al mudèl, in vôga alōra, a reticolêt cun ôvri de spartisiòun dal tèri che a’s vèden incòra al dé d’incô.
Ind al têrd Impêr per ragiòunrasòun ed sicurèsa, per cōlpacoulpa dal j-invasiòun furastêri, la vìtavèta di scandianèiṣ la se ṣvilópa e la 's mócia préma ed tót intōrnaintourn al Pēv e dèinter al difèisi di BôreghBouregh.
In sté peréiod ImperadōrImperadour e RèRegnant regâlen tèri a Veschév, CûntCount e Abê dând véta al famōsifamousi "dunasiòun" che dân ‘na mân a la nâsita ed chi Fèdev dimòndi impurtânt ind la véta e ind al ṣvilóp ed la civiltê medievêla ‘d la zôna.
Al nòm de Scandiâno "Scandillius" al ‘s vèd per la préma vôlta in un documèint dal Veschév Pêder ed Rèz, fât l' 11 agòst dal 1210. L' urègan dal nòm anl'è n’é mìamia sicûra, soquânt a dîsen ch’ al deṣvîn da "scandere" (andêr só) e"Janum" (Giano), pôst da dōve a’s và só a Jân, vilâg cusché che al ciaparé al nòm dal dío pagân cun al dō frûntifrounti. Di êter che al nòm Scandiân al sìa cumpâgn a un agetîv latèin ch’al sègna ‘na varietê bòuna ed pòm.
Ind al 1312, a finés la lòunga guèra cumbatûda ind l’ arzân dal faméj partigiânipartigiân dal Pêpa e ‘d l' ImperadōrImperadour. I sgnōrsgnour deed Scandiân da la pêrta di ghibelèin , i MalapresaMalapreisa e i só aleê, în stê batû e cun la butêda zò dal castèl dal Gès a vînen mandê in eṣéli.
Còst l’à sgnê ânca l’inési ed la fortûnafurtûna deed Scandiân e dal só castèl ch’ al dvèinta, soquânt’ân dôp la capitêlacapitêl ‘d la putèinta faméja di Da FoglianoFujân.
Ind al fervêr 1344 Scandiân l’é stê al cèinter ed ‘n’ impurtânt fât stôrich. Ind la nôt dal dé ch’ l’ é partî da Pèrma e dirèt a BològnaBulògna al povēta FrancescoFrancesch PetrarcaPetrerca, cun soquânt amîgh, atâch a Scandiân l’é scampê a n’imbuschêda e da sicûra môrt andând a riparêres ind al castèl.
Al pusès di Da FoglianoFujân inséma a Scandiân l’ é finî ind al 1409.
Nicolò III D'EsteEst, subeintrê a i Da FoglianoFujân, l’à fât fêr, ind al só cûrt peréiod ed gvêren,
impurtânt lavōrlavour al castèl.
===La Sgnurìa di Boiêrd===
[[Image:Matteo_Maria_Boiardo.jpg|thumb|200px|Matteo Maria Boiardo]]
FeltrinoFeltrein BoiardoBuierd l’é dvintê sgnōrsgnour deed ScandiânoScandiân ind l' agòst dal 1423 e, al 13 dicèmber, FilippoFlepp Maria ViscontiViscount l’à zuntê al tètol ed cûntcount a la cunfèirma ed l'investidûra fâta dal Marchèis ed Fréra.
Ind al tèimp dal gvêren di BoiêrdBuiêrd: ed FeltrinoFeltrein préma e ‘d Matteo Maria, GiovanniZvan, Gio.BattistaBatesta e Giulio dôp , Scandiân l’à cgnusû un fôrt ṣvilóp conômic, sitadèin e culturêl grâsia a ‘na polética iluminêda. Ciamê da FeltrinoFeltrein, e protèt da chi é gnû dôp, ânca j-Abrèi àn dê ‘na mân, mìa cèca, al ṣvilóp dal paèiṣ.
Al "Privilegium pro hebreis Scandiani" ûn di pôch esèimpi, in Itâlia, ed lèg in favōr d’j-Abrèi l’é stê vrû da GiovanniZvân BoiardoBujêrd. Sèimper ind al tèimp dal gvêren di Boiêrd, durê quêṣi sèint ân, a Scandiân în sucès dimòndi fât impurtânt ûn ed quî l’é còst: ind l’istê dal 1494, l’é stê ciamê dal cuntcount Matteo Maria, da Venèsia dōve al lavurêva, al stampadōrstampadour PellegrinoPelgrein De Pasquali. Cun i só tôrc, sistemê deinter al castèl, l’à stampê la préma edisiòun ed l' “Orlando“Orland Innamorato”Inamurê” e l'edisiòun in fòi, di Statût d’Arṣèi e Scandiân.
Al castèl de Scandiân, imblî cu j-adôb a frèsch ed Nicolò dell'Abate, l’é stê mudê in ‘na cà da lóso da Giulio BoiardoBojerd e al 13 ed zógn e al 3 lój 1543 al gh’à vû l’unōrl’unour ed dêr alôg al Pêpa PaoloPavel III e al só fés sègvit, ch’ l’ êra gnû a ‘mirêr, per bèin dōdou vôlti d’ aṣvèin, la bèla pitûra ed l'Eneide.
===Al gvêren di Thiene e di Prîncip d'Este===
Ûltem rapresentânt de sta faméja l’é stê Ippolito Boiardo, môrt int al 1560, che a gh’é gnû dôp al cûnt Ottavio Thiene, marî ed Laura Boiardo, fiòla ed Giulio e 'd Silvia Sanvitale.
Al peréiod dal gvêren d’ OttavioUtavi e còl di chî a gh’é gnû dôp Giulio e OttavioUtavi II, durê fîn a l' ân 1633, l’é stê sgnê da ‘na rugânt difèisa ed la lôrso râsa, di lôrso interès e privilèg. Dôp al cûrt gvêren ed Enzod'Eins BentivoglioBentivogli, môrt int al 1643, arturnê padròun dal marchesê, al dóca FrancescoFrancesch I, al l’à vindû a i só sìo LuigiLuig e BorsoBours d'EsteEst.
Cun l’arîv al gvêren di Prîncip d'EsteEst l’é cumincêtachê, per Scandiân, un peréiod ed pês e prosperitê. I nōv signōrsignour j-àn facilitê la cunumèia cun al crèdit, incuragê al j-idéj cumercêli, la costrusiòun ed cà nōvi.
Facilitê dal favurèvel arîv ed gînta furastêra, în stê ciamê a Scandiân di bòun mèister de scōla che n’ àn fât un impurtânt cèinter ed cultûra. I lavōrlavour d’imbelimèint ed l’ apartamèint al piân tèra dal castèl fât dal scultōrscultour mudnèiṣ AntonioAntoni Traeri e dal pitōrpitour FrancescoFrancesch StringaStrènga în stê vrû dal PrîncipPrencip ForestoForest, ûltim d’j-EsteEst deed Scandiâno môrt int al 1726.
===Al duchê ed Mòdna e la Restaurasiòun===
[[Image:Scandiano_statua_L_Spallanzani.JPG|thumb|left|Stâtva a Lazzaro Spallanzani]]
Môrt ForestoForest al marchesê l’é turnê a la câmbra duchêl dōve al gh’é armêṣ fîn al 1796. L’é stê còst un periéod dimòndi brót per i scandianèiṣ. În stêdi mèsi nōvi tâsi, al castèl l’é stê butê pr’âria e cavê zò ‘d ògni só bèin: în stê purtê via i quêder ed valōr e i môbilmôbel, s’cianchê da i mûr al pitûri ed Delll'AbateAbê. ÒgniL'è côṣastê l’étòt stêda purtêdapurtê a Mòdna e l’é andêda a richîrpr'arichîr i palâs ed la CôrtCourt. A l’ arîv dal trópied napoleônichiNapoleoun al Dóca ErcoleErcol l’é scapê, e al 10 otòber 1796 la Comunitê deed Scandiân la s’é unîda a la [[Repóblica Arzâna]]. Scandiân l’à avû ‘na partecipasiòun atîva a j-avenimèint polétich che àn sgnê la nâsita dal dōdou repóblichi: la Cispadâna e la Cisalpèina.
A i grând cambiamèint e ‘d rifōrmi mó ânca ed guèri e ‘d sacrifési per la gînta, dal peréiod napoleônich în gnû dôp, cun l’ artōren dal dóca Francesco IV a Mòdna, i 45 ân ed la Restaurasiòun e la Comunitê l’é stêda schisêda dal tâsi, sfrutêda, a gh’é stê stumpê la bòca, tót la libertê personêla.
===Dal règn d'Itâlia al la guèra ed Liberasiòun===
[[Image:Monte_Evangelo_Scandiano.jpg|thumb|150px|Al monumèint sōvra al Mòunt Evanşêl]]
Al zógn dal 1859, dôp la fûga da Mòdna dal dóca FrancescoFrancesch, la Comunitê l’ à mandê a l'Asembléia sovrâna dal Pruvînci mudnèiṣi dû só rapresentânt: i sitadèin Giovanni Vecchi e Diego Vallisneri, e l'11 e al 12 mêrs 1860 al pôpol de Scandiano cun un Plebisît ch’ l’ à otgnû al 95% di vôt l’ à apruvê l’uniòun cun al Règn ed Sardègna.
Al blôch moderê, ind i ân che în gnû dôp, l’ à aministrê, quêṣi sèimper, al Comûn. L’ é stê cunquistê da j-òm ed la sinéstra sōl ind l’istê dal 1859 e l’é armêṧ ind al sô mân fîn al j-elesiòun dal 27 lój 1902 che în stêdi vînti, incòra ‘na vôlta, da i moderê. Luigi Ghiacci l’à ripurtê i Socialésta, dôp la vitôria dal 24 otòber 1920, a gvernêr al Comûne. Cme in tóta l’Itâlia ind i ân dôp, în stêdi dimòndi al viulèinsi di fasésta, ânca murtêli, ai dân di socialésta. Ind l'agòst 1922 la Giûnta socialésta l’é stêda ublighêda a dêr al dimisiòun cun la viulèinsa. Ind al côrs ed l’ istès ân per mân di fasésta é stê masê l'AssessoreAssessour UmbertoUmbert Romoli. Al Municépi l’é stê ocupê e dmandêdi al dimisiòun dal Séndech, ‘d la Giûnta e di tót i componèint dal Conséli Comunêl, e l’é stê numinê un Cumisâri prefetèsi.
Ind i ân che în gnû dôp an n’è mai gnû mèno, tra la gînta de Scandiân, l'opoṣisiòun a la ditatûra fasésta e trasfurmêda, dôp al 25 lój 1943, in ‘na vèira e prôperia lôta armêda a fiânch di Partigiân.
| 