Culâgna: differenze tra le versioni

Al teritôri ed Culâgna l'è dimòndio despêra e turmintê, la só altèsa la và da i 750 mêter 'd Acvabòuna a i quêsi 2.000 mêter dal Caṣarôla e 'd la Nûda. Al j abundânti anvêdi ed l'invêren, che in soquânt fiânch, dimòndi in êlt, la nèiva la gh'armâgn fîn a la têrda primavèira, a fân 'na sôrta ed cèch giasêr alpèin, sté anvêdi a fân la só pêrta ind l'alvêr al livèl dal fêldi dal teritôri dōve a gh'é dimòndi surzèi d'âchev frèschi. Al teritôri al gh'à di aspèt divêrs: dimòndi zôni pió pêra, dōve incòra incô a vîn lavurê la tèra, a fêrmen al calêdi vêrs al fiòm Sècia. La modêrna stasiòun de spòrt invernêl ed Cerêto Lêgh l'é a i pē ed La Nûda cun soquânt laghèt dal qualitê alpèini: tra quisché d' arcurdêr al Lêgh da Cerêto e al Lêgh Prânda, circundê da un sfònd d'êter tèimp. J êlber e al piânti în ed qualitê divêrsi a secònd in dóve in mési e a che altèsa. A's gh'à 'na fâsa tra i 650-850 mêter ch'lé pusès dal castâgn che ind i tèimp indrê l'é stê impurtânt per la cunuméia ed la gînta dal pôst. 'Na fâsa ed mèza altèsa fra j 800 e i 1.700 mêter a gh'é la fâza da taj ch' la fà un straordinâri mantèl ch'an s'égh pôlpōl mìa andêr dèinter. Sta zôna l'é da sèimper al règn naturêl ed la fâza, pôchi vôlti insèm a dal j êtri piânti. I pîn preṣèint în al risultê dal piantagiòun fâti da l' òm in èpochi divêrsi. In mèza a la fésa fâza a l'altèsa ed 1.000 mêter a gh'é di prê naturêl ch' a se ṣlêrghen só ògni fiânch da i 1.700 a i 2.000 mêter dal sèmi pió êlti. La fésa e diferèinta êrba la dà urègin a pastûri dimòndi serchêdi e quistiunêdi ind i tèimp indrê. Al sòt bôsch ed Culâgna l'é dimòndi réch ed prudòt cun la bundânsa ed fónz 'd ògni gèner, frâvli, môri, lampòun, e ind al zôni pió êlti destèiṣi ed mertél.

Al cèinter pió impurtânt l'é mucê insém a un muntarôt rotònd, cun la séma dal Vintâs ch' la ghe stà d'ed sōvra, mèinter a i só pē a pâsa al Sècia. Al gh'à urègin antîghi al vîn numinê per la préma vôlta int al 1153, l'é stê fèdev di Vallisnêri e pó di Vigarani-Toschi. L'abitê l'è traversê da la [[Strêda Statêla 63 dal Pâs dal Cerêto]] ch' l' al divéd in dō pêrti a 'd altèsi divêrsi, la pêrta pió nōva l'é a mûnt ed la strêda. La vècia strêda, ciameda “via della Fonte”, la và ed fiânch ed vèc fabrichêt, in pêrta arnuvê, dōve insém al facêdi a 's pôlenpōlen vèder, a pcòun, scultûri cun dal dâti dal sincsèint, stèmi in sâs ed côch, purtêl e fnèstri sculpîdi ed fîn. Int al cèinter dal paèiṣ a gh'é un gróp ed cà ciamê ''Corte Pallai'', tire só int al 1500 da i Caneri scapê da la [[Tuscâna]] dôp che l'atentê a [[Lorenzo de Medici]] l'é andê bûgh, a se gh'endêva dèinter da quâter grând purtòun. Ind j ûltem ân a 'sè pruvidû al recóper ed quâṣi tót i fabrichêt. La cēṣa parochiêla in manēra neo-medievêl, tirêda só in pôst ed còla antîga l'é numinêda in dimòndi documèint stôrich l'é l'elemèint ch' al spéca int al paeṣâg architetônich ed Culâgna. Insém a la Statêla 63 préma dal paèiṣ a 's pôlenpōlen vèder dû mulèin a divêrsi altèsi, al munlèin més pió in êlta l'é stê tirê só int al 1923 l'é a piânta fâta a retângol insém a dû piân al gh'à incòra la rōda in pē. Còl pió a bâs l'é a dō rōdi spiâni tirê só int al XVII sècol l'à subî pôch restâver int i sècol. La pôrta d' ingrès la gh'à inséma a l'architrêv la dâta dal 1634. A 's vèden incòra al dō rōdi spiâni e la vâsca dal j âchev.

Al bôregh ed Valbòuna l'é ind la pêrta pió êlta dal cmûn e tra i bôregh pió in êlta ed l'[[Apenèin arzân]], pôst ed frûnt al mûnt Casarôla e al cèinter e 'd 'na còunca a prê cun 'na bèlésima guardadûra. Atâch a l'antîgh cunfîn cun i stêt pramṣân, l'é stê, per sècol, pôst ed 'na cumunitê dedicheda maṣmamèint a la pastorésia. Al stîl dal cà dal bôregh l'êra còla carateréstica ed l'êlt apenèin cun al tèg in lâstri ed sâs ed côch. Incô, a câsva dal trèin mìa fèirom e dal mududêdi cundisiòun cunômichi, al stîl dal cà l'é cambiê in modêren. Int al bôregh in pió 'as pôlpōl vèder dal bòuni figûri ed divusiòun in mêlmer, pilâster vutîv e 'na róstica cêva ed vôlta dal setsèint figurânt un leòun ch'al râmpa.